Do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska należy w szczególności kontrola przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów przyrody oraz warunkach korzystania ze środowiska i wielkości emisji zanieczyszczeń, udział w postępowaniu dotyczącym lokalizacji inwestycji oraz w przekazywaniu do użytku obiektów lub instalacji realizowanych jako przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko, kontrola eksploatacji instalacji i urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszczeniem, współdziałanie w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontrolnymi, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organami administracji państwowej i rządowej, samorządu terytorialnego i obrony cywilnej, a także organizacjami społecznymi i opiekunami społecznymi, tworzenie warunków do zapobiegania poważnym awariom oraz usuwania ich skutków.
W zakresie przeciwdziałania poważnym awariom do Inspekcji Ochrony Środowiska należy kontrola podmiotów, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii, prowadzenie szkoleń, badanie przyczyn powstawania oraz sposobów likwidacji skutków takich awarii oraz prowadzenie rejestru zakładów, których działalność może być przyczyną wystąpienia poważnej awarii, w tym zakładów o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii i o dużym ryzyku wystąpienia awarii w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska. Organy Inspekcji Ochrony Środowiska dokonują kontroli co najmniej raz w roku w zakładach o dużym ryzyku wystąpienia awarii, a co najmniej raz na 2 lata - w zakładach o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii.
IOŚ kontroluje przestrzeganie przepisów o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami, postępowanie z substancjami kontrolowanymi oraz z produktami, urządzeniami i instalacjami zawierającymi te substancje, przestrzeganie przepisów w zakresie postępowania z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi. Ma prawo kontrolować wyroby podlegające ocenie zgodności w zakresie spełniania przez nie zasadniczych lub innych wymagań dotyczących ochrony środowiska, przestrzeganie przepisów o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji, o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym.
Zwierzchni nadzór nad IOŚ sprawuje minister środowiska, natomiast zadania przypisane inspekcji wykonują: Główny Inspektor Ochrony Środowiska, wojewoda - przy pomocy wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska (WIOŚ) jako kierownika wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska, wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska działa na obszarze województwa i jest powoływany przez wojewodę spośród co najmniej trzech kandydatów wskazanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wykonuje zadania przy pomocy wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska.
WIOŚ informuje wójta, burmistrza (prezydenta miasta), zarząd powiatu i zarząd województwa o wynikach kontroli obiektów o podstawowym znaczeniu dla danego terenu, a rada gminy, rada powiatu i sejmik województwa przynajmniej raz w roku rozpatrują informację wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o stanie środowiska na obszarze województwa. W przypadkach bezpośredniego zagrożenia środowiska starosta, wójt, burmistrz (prezydent miasta) może wydać właściwemu organowi IOŚ polecenie podjęcia działań zmierzających do usunięcia tego zagrożenia.
Do przeprowadzania kontroli są uprawnieni: Główny Inspektor Ochrony Środowiska, wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska oraz upoważnieni przez nich pracownicy IOŚ, zwani dalej "inspektorami". Podczas wykonywania kontroli inspektor jest uprawniony do wstępu wraz z pracownikami pomocniczymi, rzeczoznawcami i z niezbędnym sprzętem, przez całą dobę, na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na którym prowadzona jest działalność gospodarcza oraz do środków transportu, a w godzinach od 06.00 do 22.00 - na pozostały teren.
Inspektor IOŚ jest upoważniony do pobierania próbek, przeprowadzania niezbędnych badań lub wykonywania innych czynności kontrolnych w celu ustalenia na kontrolowanym terenie stanu środowiska oraz oceny tego stanu w świetle przepisów o ochronie środowiska, a także indywidualnie określonych w decyzjach administracyjnych warunków wykonywania działalności wpływającej na środowisko. Ponadto jest upoważniony do żądania wstrzymania ruchu instalacji lub urządzeń oraz powstrzymania się od wykonywania innych czynności w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla pobrania próbek oraz przeprowadzenia badań i pomiarów, do oceny sposobu eksploatacji instalacji lub urządzeń, w tym środków transportu, oceny stosowanych technologii i rozwiązań technicznych, żądania pisemnych lub ustnych informacji, okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli oraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym dla ustalenia stanu faktycznego, a ponadto do oceny sposobu wykonywania pomiarów emisji, ilości pobranej wody oraz odprowadzanych ścieków przez jednostkę prowadzącą pomiary, w tym poprawności sposobu pobierania i analizy próbek.
Upoważniony do kontroli inspektor IOŚ jest uprawniony do poruszania się po kontrolowanym terenie oraz środku transportu, bez potrzeby uzyskiwania przepustki oraz nie podlega rewizji osobistej przewidzianej w regulaminie wewnętrznym kontrolowanej jednostki organizacyjnej
Inspektor IOŚ ma obowiązek przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązujących w kontrolowanym zakładzie pracy lub innej jednostce organizacyjnej.
Kierownik kontrolowanego zakładu oraz kontrolowana osoba fizyczna, z zachowaniem przepisów o tajemnicy państwowej i służbowej oraz o zakwaterowaniu sił zbrojnych, obowiązani są umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli.
Z czynności kontrolnych inspektor IOŚ sporządza protokół, którego jeden egzemplarz doręcza kierownikowi zakładu lub kontrolowanej osobie fizycznej. Protokół podpisuje inspektor i kierownik zakładu lub kontrolowana osoba fizyczna, którzy mogą wnieść do protokołu umotywowane zastrzeżenia i uwagi albo odmówić podpisania. W razie odmowy podpisania protokołu inspektor czyni o tym wzmiankę w protokole, a odmawiający podpisu może w terminie siedmiu dni przedstawić swoje stanowisko na piśmie właściwemu organowi Inspekcji Ochrony Środowiska.
Na podstawie ustaleń kontroli wojewódzki inspektor ochrony środowiska może wydać zarządzenie pokontrolne skierowane do kierownika zakładu lub osoby fizycznej, wydać decyzję administracyjną lub wszcząć egzekucję, jeżeli obowiązek wynika z mocy prawa lub decyzji administracyjnej. Może też zażądać od kierownika zakładu przeprowadzenia postępowania służbowego przeciwko osobom winnym dopuszczenia do uchybień i poinformowania go, w określonym terminie, o wynikach tego postępowania i o podjętych działaniach. Natomiast wojewódzki inspektor ochrony środowiska może upoważnić inspektora do wydania w trakcie kontroli decyzji dotyczących wstrzymania działalności powodującej naruszenie wymagań ochrony środowiska, jeżeli zachodzi bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia ludzi albo bezpośrednie zagrożenie zniszczenia środowiska w znacznych rozmiarach, albo wstrzymania oddania do użytku obiektu budowlanego, zespołu obiektów lub instalacji niespełniających wymagań ochrony środowiska.
Kto w wyznaczonym terminie nie poinformuje organu Inspekcji Ochrony Środowiska o wykonaniu zarządzeń pokontrolnych albo o przeprowadzeniu postępowania służbowego przeciw osobom winnym dopuszczenia do uchybień, niezgodnie z prawdą poinformuje organ IOŚ o wykonaniu zarządzeń pokontrolnych lub przeprowadzeniu postępowania służbowego lub innego przewidzianego prawem - podlega karze aresztu, ograniczenia wolności lub grzywny.
W zakresie przeciwdziałania poważnym awariom do Inspekcji Ochrony Środowiska należy kontrola podmiotów, których działalność może stanowić przyczynę powstania poważnej awarii, prowadzenie szkoleń, badanie przyczyn powstawania oraz sposobów likwidacji skutków takich awarii oraz prowadzenie rejestru zakładów, których działalność może być przyczyną wystąpienia poważnej awarii, w tym zakładów o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii i o dużym ryzyku wystąpienia awarii w rozumieniu przepisów o ochronie środowiska. Organy Inspekcji Ochrony Środowiska dokonują kontroli co najmniej raz w roku w zakładach o dużym ryzyku wystąpienia awarii, a co najmniej raz na 2 lata - w zakładach o zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii.
IOŚ kontroluje przestrzeganie przepisów o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami, postępowanie z substancjami kontrolowanymi oraz z produktami, urządzeniami i instalacjami zawierającymi te substancje, przestrzeganie przepisów w zakresie postępowania z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi. Ma prawo kontrolować wyroby podlegające ocenie zgodności w zakresie spełniania przez nie zasadniczych lub innych wymagań dotyczących ochrony środowiska, przestrzeganie przepisów o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji, o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym.
Zwierzchni nadzór nad IOŚ sprawuje minister środowiska, natomiast zadania przypisane inspekcji wykonują: Główny Inspektor Ochrony Środowiska, wojewoda - przy pomocy wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska (WIOŚ) jako kierownika wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska, wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska działa na obszarze województwa i jest powoływany przez wojewodę spośród co najmniej trzech kandydatów wskazanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.
Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wykonuje zadania przy pomocy wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska.
WIOŚ informuje wójta, burmistrza (prezydenta miasta), zarząd powiatu i zarząd województwa o wynikach kontroli obiektów o podstawowym znaczeniu dla danego terenu, a rada gminy, rada powiatu i sejmik województwa przynajmniej raz w roku rozpatrują informację wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o stanie środowiska na obszarze województwa. W przypadkach bezpośredniego zagrożenia środowiska starosta, wójt, burmistrz (prezydent miasta) może wydać właściwemu organowi IOŚ polecenie podjęcia działań zmierzających do usunięcia tego zagrożenia.
Do przeprowadzania kontroli są uprawnieni: Główny Inspektor Ochrony Środowiska, wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska oraz upoważnieni przez nich pracownicy IOŚ, zwani dalej "inspektorami". Podczas wykonywania kontroli inspektor jest uprawniony do wstępu wraz z pracownikami pomocniczymi, rzeczoznawcami i z niezbędnym sprzętem, przez całą dobę, na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na którym prowadzona jest działalność gospodarcza oraz do środków transportu, a w godzinach od 06.00 do 22.00 - na pozostały teren.
Inspektor IOŚ jest upoważniony do pobierania próbek, przeprowadzania niezbędnych badań lub wykonywania innych czynności kontrolnych w celu ustalenia na kontrolowanym terenie stanu środowiska oraz oceny tego stanu w świetle przepisów o ochronie środowiska, a także indywidualnie określonych w decyzjach administracyjnych warunków wykonywania działalności wpływającej na środowisko. Ponadto jest upoważniony do żądania wstrzymania ruchu instalacji lub urządzeń oraz powstrzymania się od wykonywania innych czynności w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla pobrania próbek oraz przeprowadzenia badań i pomiarów, do oceny sposobu eksploatacji instalacji lub urządzeń, w tym środków transportu, oceny stosowanych technologii i rozwiązań technicznych, żądania pisemnych lub ustnych informacji, okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli oraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym dla ustalenia stanu faktycznego, a ponadto do oceny sposobu wykonywania pomiarów emisji, ilości pobranej wody oraz odprowadzanych ścieków przez jednostkę prowadzącą pomiary, w tym poprawności sposobu pobierania i analizy próbek.
Upoważniony do kontroli inspektor IOŚ jest uprawniony do poruszania się po kontrolowanym terenie oraz środku transportu, bez potrzeby uzyskiwania przepustki oraz nie podlega rewizji osobistej przewidzianej w regulaminie wewnętrznym kontrolowanej jednostki organizacyjnej
Inspektor IOŚ ma obowiązek przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązujących w kontrolowanym zakładzie pracy lub innej jednostce organizacyjnej.
Kierownik kontrolowanego zakładu oraz kontrolowana osoba fizyczna, z zachowaniem przepisów o tajemnicy państwowej i służbowej oraz o zakwaterowaniu sił zbrojnych, obowiązani są umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli.
Z czynności kontrolnych inspektor IOŚ sporządza protokół, którego jeden egzemplarz doręcza kierownikowi zakładu lub kontrolowanej osobie fizycznej. Protokół podpisuje inspektor i kierownik zakładu lub kontrolowana osoba fizyczna, którzy mogą wnieść do protokołu umotywowane zastrzeżenia i uwagi albo odmówić podpisania. W razie odmowy podpisania protokołu inspektor czyni o tym wzmiankę w protokole, a odmawiający podpisu może w terminie siedmiu dni przedstawić swoje stanowisko na piśmie właściwemu organowi Inspekcji Ochrony Środowiska.
Na podstawie ustaleń kontroli wojewódzki inspektor ochrony środowiska może wydać zarządzenie pokontrolne skierowane do kierownika zakładu lub osoby fizycznej, wydać decyzję administracyjną lub wszcząć egzekucję, jeżeli obowiązek wynika z mocy prawa lub decyzji administracyjnej. Może też zażądać od kierownika zakładu przeprowadzenia postępowania służbowego przeciwko osobom winnym dopuszczenia do uchybień i poinformowania go, w określonym terminie, o wynikach tego postępowania i o podjętych działaniach. Natomiast wojewódzki inspektor ochrony środowiska może upoważnić inspektora do wydania w trakcie kontroli decyzji dotyczących wstrzymania działalności powodującej naruszenie wymagań ochrony środowiska, jeżeli zachodzi bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia ludzi albo bezpośrednie zagrożenie zniszczenia środowiska w znacznych rozmiarach, albo wstrzymania oddania do użytku obiektu budowlanego, zespołu obiektów lub instalacji niespełniających wymagań ochrony środowiska.
Kto w wyznaczonym terminie nie poinformuje organu Inspekcji Ochrony Środowiska o wykonaniu zarządzeń pokontrolnych albo o przeprowadzeniu postępowania służbowego przeciw osobom winnym dopuszczenia do uchybień, niezgodnie z prawdą poinformuje organ IOŚ o wykonaniu zarządzeń pokontrolnych lub przeprowadzeniu postępowania służbowego lub innego przewidzianego prawem - podlega karze aresztu, ograniczenia wolności lub grzywny.