Narażenie na chemikalia i inne substancje niebezpieczne występujące w miejscu pracy zagraża zdrowiu pracowników w całej Europie. Jednym z rodzajów nowego ryzyka, budzącym największe obawy ekspertów z 21 krajów europejskich są nanotechnologie.
Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU OSHA) „Prognozy ekspertów dotyczące ryzyka chemicznego związanego z bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy” charakteryzuje główne grupy substancji, mogących stanowić nowe i rosnące zagrożenie dla zdrowia pracowników. Przyczyniają się one do powstawania szeregu chorób: od alergii i astmy, przez niepłodność, do nowotworów. Kontakt z substancjami niebezpiecznymi ma miejsce nie tylko w przemyśle chemicznym, ale także w rolnictwie, służbie zdrowia, budownictwie oraz w wielu małych i średnich przedsiębiorstwach (MŚP) spoza branży chemicznej.
Szacuje się, że każdego roku dochodzi do 74.000 zgonów związanych z narażeniem na substancje niebezpieczne w miejscu pracy. Oznacza to, że 10 razy więcej pracowników umiera na skutek kontaktu z substancjami niebezpiecznymi, niż na skutek wypadków przy pracy.
Substancje niebezpieczne, czyli wszelkie ciecze, gazy lub ciała stałe, które stanowią zagrożenie dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników występują w prawie wszystkich miejscach pracy. W całej Europie miliony pracowników stykają się z czynnikami chemicznymi i biologicznymi, które mogą im zaszkodzić. Na wdychanie pyłów, spalin i dymu w miejscu pracy jest narażonych 19% pracowników, a na wdychanie oparów 10%. Według najnowszych badań, jedna piąta pracowników UE skarży się na narażenie na trujące opary przez jedną czwartą lub więcej czasu, który spędzają w pracy, natomiast dla 15% pracowników obsługa substancji niebezpiecznych jest częścią ich codziennej pracy. Jeżeli zagrożenia związane ze stosowaniem substancji niebezpiecznych nie są odpowiednio kontrolowane, pracownicy mogą ponieść uszczerbek na zdrowiu na wiele różnych sposobów, od łagodnego podrażnienia oczu i skóry do astmy, problemów z płodnością i braków wrodzonych, a także nowotworów. Może do tego dojść w wyniku jednorazowego krótkotrwałego narażenia lub narażenia wielokrotnego oraz długotrwałego gromadzenia się substancji w organizmie.
Pracodawcy w UE mają prawny obowiązek chronienia swoich pracowników przed szkodliwym działaniem substancji niebezpiecznych w miejscu pracy. Pracodawcy są zobowiązani do przeprowadzania ocen ryzyka i postępowania zgodnie z nimi. Prawodawstwo reguluje też identyfikację i oznakowanie tysięcy różnych substancji zarejestrowanych na rynku UE. Ograniczanie zagrożeń związanych z pracą z substancjami niebezpiecznymi jest nie tylko imperatywem moralnym i nakazem prawa, przemawiają za nim również silne argumenty gospodarcze. Kiedy sprawy przybierają niewłaściwy obrót, cierpieć mogą zarówno organizacje - poprzez spadek wydajności i zwiększenie odpowiedzialności cywilnej i karnej, jak i pracownicy.
Na szczęście w sprawie postępowania z substancjami niebezpiecznymi istnieje wiele wytycznych, dostępnych zarówno pracodawcom jak i pracownikom. W całej Europie istnieje wiele przykładów dobrych praktyk, z których można skorzystać. Podejmując odpowiednie działania, można zapewnić pracownikom bezpieczeństwo w czasie stosowania substancji niebezpiecznych.
Pracodawcy są także zobowiązani do przekazywania pracownikom informacji na temat zagrożeń stwarzanych przez substancje niebezpieczne i szkolenia ich w zakresie bezpiecznego korzystania z tych substancji. Przepisy dotyczą zarówno produktów wprowadzonych do obrotu, jak i odpadów oraz produktów ubocznych, powstających w procesie produkcji.
Jednak wiele przedsiębiorstw nie przykłada odpowiedniej wagi do eliminacji lub zastępowania substancji niebezpiecznych. Polityka związana z zagrożeniami chemicznymi jest wyjątkowo nieskuteczna w małych i średnich przedsiębiorstwach oraz firmach podwykonawczych - mówi Jukka Takala, dyrektor Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy.
W Polsce, według danych Państwowej Inspekcji Pracy, w latach 2005-2008 w wypadkach z udziałem substancji niebezpiecznych poszkodowanych było ponad 250 osób, w tym 52 straciły życie, a 49 odniosło ciężkie obrażenia ciała (Łyjak G., W dziedzinie chemii, Inspektor Pracy 2009, nr 2). Znacząca część tych wypadków miała miejsce w małych przedsiębiorstwach (co potwierdzają słowa Jukki Takali) nie należących do branży chemicznej, podczas wykonywania takich czynności jak sprzątanie, czyszczenie, prace budowlane, przelewanie preparatów chemicznych. Często ich przyczyną był brak wiedzy na temat niebezpiecznych właściwości używanych chemikaliów, będący skutkiem niewłaściwego przeszkolenia pracownika, lub też nieprawidłowo przeprowadzonej oceny ryzyka zawodowego. O braku wiedzy pracowników i osób nadzorujących prace świadczą zachowania wykazywane podczas kontroli, m.in. palenie papierosów w pobliżu miejsc występowania preparatów palnych i wybuchowych, przechowywanie substancji chemicznych w pojemnikach po środkach spożywczych, pranie w domu odzieży zanieczyszczonej chemikaliami, w tym także rakotwórczymi.
Opracowany przez 49 specjalistów z całej Europy, wspomniany wyżej raport zwraca uwagę na zagrożenia związane z nanotechnologiami i stawia nanocząsteczki (atomy i cząsteczki o rozmiarach od 0,1 do 100 nanometrów) w czołówce substancji, przed którymi należy chronić pracowników. Nanotechnologie są wykorzystywane m.in. w przemyśle kosmetycznym i informatycznym, przewiduje się przy tym ich intensywny rozwój, aż do powstania rynku wartego miliardy euro. Niezbędne stają się zatem badania stopnia szkodliwości nanocząsteczek dla zdrowia człowieka, ale już teraz istnieje wystarczająca baza wiedzy dla opracowania tymczasowych strategii ograniczania kontaktu pracownika z tymi substancjami w miejscu pracy.
W wielu zawodach na kontakt z chemikaliami narażona jest skóra pracownika, co prowadzi do zwiększenia liczby zachorowań na alergie. Szacuje się, że to chemikalia są odpowiedzialne za 80-90% problemów skórnych, stanowiących drugą w kolejności chorobę zawodową, zaraz po zaburzeniach mięśniowo-szkieletowych. Pomimo to nie ma uzgodnionych naukowych metod określania skutków oddziaływania tych substancji na skórę, ani też ustaleń co do poziomu bezpiecznego kontaktu z nimi.
Prognozy zawarte w raporcie podkreślają znaczenie substancji mogących powodować choroby nowotworowe, takich jak np. spaliny silnikowe. Zwracają uwagę na niski poziom świadomości dotyczącej substancji reprotoksycznych, tj. działających szkodliwie na rozrodczość, który wciąż jest traktowany stereotypowo jako „problem kobiecy”. Nawet w procesie oceny ryzyka zawodowego i zapobieganiu zagrożeniom wspomina się o tym sporadycznie.
Wśród zawodów o podwyższonym ryzyku, w których pracownicy są narażeni na bezpośredni kontakt z substancjami niebezpiecznymi, znajdują się zajęcia związane ze składowaniem odpadów, budownictwem oraz usługami, takimi jak sprzątanie czy pielęgniarska opieka domowa.
Narażenie jednocześnie na kilka substancji chemicznych stanowi raczej normę niż wyjątek, w związku z czym, traktując zagrożenie na każdą z nich oddzielnie, trudno dostrzec realny wymiar problemu. Wiedza na temat połączonych zagrożeń wzrasta, a problem ten także omówiono w prognozach Europejskiej Agencji dotyczących wzrostu zagrożeń biologicznych, fizycznych i psychologicznych. Zakrojone na szeroką skalę badania rozpoczynają się w tym roku i przez najbliższe dziesięć lat będą się skupiać na zagrożeniach wynikających ze stosowania nowych technologii.
Z inicjatywy Europejskiej Agencji odbyło się seminarium, podczas którego opracowane prognozy omówiono z unijnymi decydentami, partnerami społecznymi i ekspertami w dziedzinie zdrowia i bezpieczeństwa w pracy. Wnioski z tego spotkania dopełniają szeroką gamę informacji o dobrych praktykach, które Agencja przedstawia pracodawcom, specjalistom BHP, a także pracownikom i ich przedstawicielstwom (związkom zawodowym).
Europejskie Obserwatorium Ryzyka powstało w 2005 r. jako integralna część Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy. Zmiany demograficzne oraz rozwój organizacji pracy i metod produkcji powodują powstawanie nowych typów zagrożeń dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, które wymagają nowych rozwiązań. Misją Obserwatorium Ryzyka jest rozpoznawanie nowych i powstających zagrożeń oraz propagowanie wczesnych działań zapobiegawczych. Obserwatorium opisuje tendencje i warunkujące je czynniki oraz przewiduje zmiany w środowisku pracy i ich ewentualny wpływ na zdrowie i bezpieczeństwo.

Więcej na ten temat w Serwisie BHP.