Na podstawie art. 644 k.c. dopóki dzieło nie zostało ukończone, zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić, płacąc umówione wynagrodzenie. Jednakże w wypadku takim zamawiający może odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła.

Zobacz: Kiedy można odstąpić od umowy o dzieło?

Istota sporu

Jest spornym w orzecznictwie, czy w przypadku odstąpienia przez zamawiającego od umowy o dzieło na podstawie wskazanego przepisu, dochodzi do rozwiązania stosunku zobowiązaniowego ze skutkiem wstecznym (od chwili zawarcia umowy) czy też jedynie na przyszłość.

Odstąpienie od umowy działa "wstecz"

Zgodnie z pierwszym poglądem odstąpienie przez zamawiającego od umowy o dzieło za zapłatą umówionego wynagrodzenia na podstawie art. 644 k.c. wywiera tzw. skutek ex tunc, a więc wsteczny (obowiązujący od chwili zawarcia umowy). Przyjmuje się więc, że powstaje taka sytuacja prawna, jak gdyby umowa o dzieło w ogóle nie została zawarta. Na stanowisku takim stanął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 17 czerwca 2015 r. w sprawie I CSK 622/14 (LEX nr 1771589) wskazując, że "oświadczenie o odstąpieniu od umowy jest wykonaniem przez zamawiającego prawa podmiotowego kształtującego. Jest to oświadczenie jednostronne, skuteczne ex tunc, prowadzące do sytuacji prawnej, jak gdyby umowa nie została zawarta. Z tej przyczyny skorzystanie z prawa odstąpienia od umowy o dzieło, która jest umową wzajemną, skutkuje na podstawie art. 494 k.c. obowiązkiem wzajemnego zwrotu przez strony tego, co sobie świadczyły z tytułu umowy niedoszłej do prawidłowego wykonania.” Z kolei Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 27 lutego 2001 r. w sprawie I ACa 981/00 (LEX nr 707836) stwierdził, że "przepisy umowy o dzieło nie przewidują wypowiedzenia tej umowy, natomiast regulują możliwość odstąpienia od umowy, czyli złożenia oświadczenia woli, na skutek którego stosunek prawny wygasa od momentu zawarcia umowy [...] .”

Odstąpienie ma skutek na przyszłość

W orzecznictwie dostrzec można także odmienne stanowisko. Zgodnie z tym poglądem odstąpienie przez zamawiającego od umowy o dzieło na podstawie art. 644 k.c. wywiera skutek tylko na przyszłość (określany również jako skutek ex nunc). I tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 kwietnia 2014 r. w sprawie II CSK 380/13 (LEX nr 1491255) wskazał, iż "odstąpienie od umowy na podstawie art. 644 k.c. wywiera skutek od chwili jego dokonania, a zapłata wynagrodzenia nie jest przesłanką skuteczności odstąpienia. Wynagrodzenie to należy się wykonawcy niezależnie od przyczyn, jakimi kierował się zamawiający odstępując od umowy."

Przeczytaj: SN: prowadzenie lekcji w szkole nie jest umową o dzieło, ale zlecenia, która podlega oskładkowaniu

Warto odnotować także pogląd Sądu Najwyższego zawarty w wyroku z dnia 26 stycznia 2001 r. w sprawie II CKN 365/00 (LEX nr 47605). W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy stwierdził, iż odstąpienie od umowy o dzieło na podstawie omawianego przepisu wywiera skutek od chwili dokonania. Sąd Najwyższy zaznaczył, iż "art. 644 k.c. pozwala zamawiającemu, jako osobie wyłącznie zainteresowanej tym, aby dzieło powstało, przerwać wykonywanie dzieła w dowolnym czasie przed jego ukończeniem. Uregulowanie to jest więc podyktowane interesem zamawiającego. […] Niweczący skutek odstąpienia przewidzianego w art. 644 k.c. został więc dość wyraźnie skierowany jedynie na przyszłość, w odniesieniu do okresu od chwili złożenia oświadczenia o odstąpieniu. Ma ono uwolnić przyjmującego zamówienie od obowiązku kontynuowania wykonywania dzieła, a zamawiającego od obowiązku zapłaty części wynagrodzenia odpowiadającej temu, co przyjmujący zamówienie zaoszczędził przerywając pracę nad dziełem. Należy zatem przyjąć, że odstąpienie dokonane na podstawie art. 644 k.c. działa - podobnie jak odstąpienie częściowe w drugiej z wspomnianych wyżej sytuacji objętych art. 491 § 2 k.c. - tak jak wypowiedzenie, tj. jedynie na przyszłość.”

Podsumowanie

W aktualnym orzecznictwie spotykane są oba zaprezentowane powyżej poglądy. Żaden z nich nie ma wyraźnie dominującej pozycji w praktyce sądowej. Ogólne zasady prawa cywilnego wskazują, że odstąpienie od umowy skutkuje jej zniweczeniem od momentu jej zawarcia, tak jakby w ogóle jej nie było. Wskazane w orzecznictwie argumenty za odmiennym, wyjątkowym traktowaniem odstąpienia od umowy o dzieło za jednoczesną zapłatą wynagrodzenia nie są jednak pozbawione podstaw.