Fundamentalnym celom reform polityki spójności Unii Europejskiej na lata 2014-2020, jakim jest przyspieszenie wzrostu gospodarczego i zwiększenie zatrudnienia w UE, towarzyszy zmiana modelu społecznej gospodarki rynkowej, która w większym niż dotychczas stopniu ma się opierać na trzech współzależnych i wzajemnie uzupełniających się priorytetach :
- wzrost inteligentny – czyli rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach;
- wzrost zrównoważony - czyli transformacja w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, efektywniej korzystającej z zasobów i konkurencyjnej;
- wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu - czyli wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną.


Z priorytetów tych wynika nowe spojrzenie na terytorium jako podmiot interwencji. Wspierane mają być działania intensyfikujące integralność terytorialną, poprzez poprawę warunków dla rozwoju mikro, małych i średnich przedsiębiorstw, inwestycje w infrastrukturę łączącą, tworzenie nowych miejsc pracy, inwestycje podnoszenie jakości kapitału społecznego oraz modernizacji rynków zatrudnienia i systemów społecznych.


Z ogólnych założeń budżetu UE na lata 2014-2020 wynika, że z ogólnej kwoty 1 082 mld EUR, prawie 1/3 jego część, czyli ok. 351 mld EUR ma być przeznaczone na inwestycje sprzyjające spójności terytorialnej i włączeniu społecznemu poprzez dwa fundusze: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (82,5 mld EUR ma przypaść Polsce) oraz Europejski Fundusz Społeczny. Pozostałe 2/3 budżetu UE, czyli ponad 730 mld EUR przeznaczone będzie na pozostałe polityki UE, w szczególności: wspólną politykę rolną i rybacką, politykę zewnętrzną, europejska współpracę terytorialną, badania naukowe i inne.


Polityką wsparcia mają być objęte wszystkie regiony UE, jednakże poziom interwencji będzie zróżnicowany w zależności od poziomu rozwoju regionu. Kraje członkowskie zostały zobowiązane do przygotowania dokumentów implementacyjnych podziału funduszy wsparcia z uwzględnieniem dostosowania poziomu finansowania do poziomu rozwoju regionów UE.


W tym celu Komisja Europejska dokonała podziału regionów na trzy kategorie:
- regiony najbardziej rozwinięte, w których PKB na mieszkańca jest wyższy niż 90% średniej PKB w krajach UE-27; regiony te położone są głownie w obszarach tzw. starej UE-15; regiony te zamieszkuje 61% populacji UE – dla regionów tych przewidziano wsparcie w łącznej kwocie 35 mld EUR;
- regiony w fazie przejściowej, w których PKB na mieszkańca jest wyższy niż 75%, ale nie przekracza 90% średniej PKB w krajach UE-27; regiony te obejmują słabiej rozwinięte terytoria tzw. starej UE-15 (np. była NRD); regiony te zamieszkuje 12% populacji UE – dla regionów tych przewidziano wsparcie w łącznej kwocie 54 mld EUR;
- regiony mniej rozwinięte, w których PKB na mieszkańca jest niższy niż 75% średniej PKB w krajach UE-27; regiony te występują głównie w krajach Europy środkowo-wschodniej i południowej; regiony te zamieszkuje 27% populacji UE – dla regionów tych przewidziano wsparcie w łącznej kwocie 182 mld EUR.


Wszystkie polskie regiony, oprócz Mazowsza, zostały zaliczone do regionów mniej rozwiniętych. Województwo mazowieckie zostało zaklasyfikowane do regionów przejściowych. Poziom dofinansowania unijnego wynosić będzie 85% wartości projektów w regionach mniej rozwiniętych oraz 80% dla Mazowsza.


Podstawą uruchomienia funduszy Unii Europejskiej przez Komisję Europejską w perspektywie 2014-2020 dla każdego kraju będzie „Umowa partnerstwa” przyjęta przez rząd krajowy i zaakceptowana przez Komisje Europejską.

W odniesieniu do umowy partnerstwa oraz do każdego programu operacyjnego, państwa członkowskie powinny zorganizować partnerstwo z przedstawicielami władz regionalnych, lokalnych, partnerów gospodarczych i społecznych oraz podmiotów reprezentujących społeczeństwo, w tym partnerów działających na rzecz ochrony środowiska, organizacji i podmiotów odpowiedzialnych za promowanie włączenia społecznego, równości płci i niedyskryminacji. W zarządzaniu terytorialnym rozumianym integralnie, jako całość, priorytetową staje się właśnie zasada partnerstwa identyfikowana w wymiarze wewnętrznym – pomiędzy interesariuszami tej samej jednostki samorządu terytorialnego (JST) i zewnętrznego – pomiędzy JST.

Z tej zasady wynikają trzy podstawowe postulaty partnerstwa:
- wspólne cele;
- wzajemna komunikacja – pełny i swobodny przepływ informacji pomiędzy partnerami;
- wzajemna tolerancja – akceptacja, równość podmiotów, transparentność.


Celem takiego partnerstwa jest zapewnienie poszanowania zasad wielopoziomowego zarządzania, a także pomocniczości i proporcjonalności. Od samorządu terytorialnego jako partnera, pozostałe podmioty oczekują wsparcia poprzez stosowanie instrumentów infrastrukturalnych, organizacyjno-prawnych i promocyjnych, które uczynią dane terytorium bardziej konkurencyjne od innych.


Rada Ministrów podjęła 8 stycznia 2014 r. uchwałę w sprawie przyjęcia projektu Umowy Partnerstwa na lata 2014-2020 . Instrumentami realizacji umowy są krajowe programy operacyjne (KPO) i regionalne programy operacyjne (RPO). Dokumenty te wraz z umową tworzą spójny system dokumentów strategicznych i programowych na nową perspektywę finansową. Umowa Partnerstwa na lata 2014-2020 określa z jednej strony kontekst strategiczny w wymiarze tematycznym i terytorialnym, z drugiej zaś wskazuje oczekiwane rezultaty oraz obowiązujące ramy finansowe i wdrożeniowe. Wynegocjowana z Komisją Europejską umowa partnerstwa oraz programy operacyjne będą podstawą do realizacji nowej perspektywy finansowej w Polsce. Zakłada się, że Komisja Europejska zatwierdzi złożone dokumenty pod koniec 2014 roku.


Umowa Partnerstwa 2014-2020 podkreśla znaczenie dopasowania interwencji do potencjałów i potrzeb określonych terytoriów. Identyfikuje obszary strategicznej interwencji (OSI), w których podejmowane będą zintegrowane interwencje w ramach funduszy.


Aspekt terytorialny jest odzwierciedlony w krajowych i regionalnych programach operacyjnych. Zakłada się znaczne zwiększenie środków, które będą zarządzane przez województwa. Oznacza to większą niż dotychczas odpowiedzialność za realizację celów i wymusza przygotowanie mechanizmów zapewniających odpowiednią koordynację interwencji.


Zapewnieniu koordynacji pomiędzy funduszami polityki spójności na poziomie regionalnym służy, umożliwiona po raz pierwszy w okresie programowania 2014-2020, realizacja przez samorządy województw programów dwufunduszowych – EFS i EFRR. Instrumentem zapewniającym komplementarność interwencji realizowanych przez rząd i samorząd terytorialny będzie kontrakt terytorialny.


Podejście terytorialne zakłada odejście od postrzegania obszarów przez pryzmat granic administracyjnych na rzecz ich indywidualnych potencjałów, barier i wzajemnych zależności. Relacje te mogą zachodzić zarówno na płaszczyźnie instytucjonalnej, programowej, jak i na poziomie konkretnych interwencji: infrastrukturalnych, społecznych, edukacyjnych, zwiększających wzajemne pozytywne oddziaływanie pomiędzy obszarami.


Wymiar terytorialny jest zatem traktowany jako jedna z głównych zasad programowania na lata 2014-2020, znajdując swoje praktyczne odzwierciedlenie zarówno w większej decentralizacji zarządzania środkami unijnymi poprzez programy regionalne, jak i terytorialne skoncentrowanie krajowej i regionalnej interwencji na OSI państwa.


Podstawą zreformowanej polityki spójności UE są nieodwracalne tendencje rozwoju społeczno-gospodarczego jednostek terytorialnych wynikające z globalnych trendów metropolizacji. Rodzi to naturalną w tych warunkach nierówność terytorialną, która sprawia że władze nie mogą równocześnie wspierać aktywności gospodarczej i powodować, by była ona równomiernie rozlokowana. Szansa na poprawę jakości życia w obszarach peryferyjnych jest zewnętrzny efekt sąsiedztwa, który sprawia, że właśnie dzięki integracji terytorialnej, gospodarczej i społecznej istnieje możliwość skracania dystansu rozwojowego. Następować tu będzie efekt włączania ludzi, organizacji i całych jednostek terytorialnych do zrównoważonego i inteligentnego rozwoju poprzez infrastrukturę łączącą.

Tym samym następować będzie likwidacja wykluczenia kogokolwiek z efektów rozwoju i wzrostu gospodarczego poprzez efekt przybliżenia miejsc pracy i wysokiej jakości usług publicznych do miejsc zamieszkania.


Zreformowana polityka spójności UE na lata 2014-2020 uznaje opisane wyżej zjawisko nierówności terytorialnej i zakłada minimalizowanie negatywnych jej skutków poprzez nowe, zintegrowane funkcjonalnie, a nie administracyjne czy branżowe postrzeganie terytorium. Unijne i krajowe rozwiązania instytucjonalne i proceduralne dotyczące wsparcia regionów w perspektywie 2014-2020 oparte są na rezygnacji z tradycyjnej redystrybucji środków i odejściu od dotowania najmniej uprzywilejowanych (słabszych) obszarów na rzecz wzmacniania i wykorzystania endogenicznych potencjałów terytorialnych. W założeniu zreformowanej polityki spójności UE, inte¬gracja gospodarcza w wymiarze terytorialnym stanowić powinna skuteczny sposób na wykorzystanie korzyści wynikających z koncentracji gospodarczej.


Wskazane wyżej nowe zasady zintegrowanego postrzegania terytorium rozumianego funkcjonalnie wynikają z założenia, że każde terytorium posiada własny, często bardzo zróżnicowany zestaw cech składających się na jego potencjał rozwojowy. Wykorzystanie tych zasobów w efektywny sposób w procesach rozwojowych danego terytorium należy traktować jako kluczowy czynnik wzrostu.