Jednym z dochodów gminy, o których traktuje ustawa o samorządzie gminnym są spadki (art. 54 ust. 2 pkt 5). Spadki mogą być też, na podstawie art. 56 ust. 2 pkt. 6 ustawy o samorządzie powiatowym , dochodami powiatów oraz województwa ( ustawa o samorządzie województwa ).


Przyjmuje się, że spadek to ogół praw i obowiązków przysługujących spadkodawcy w chwili jego śmierci i przechodzących na jego spadkobierców (por. art. 922 § 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93, dalej k.c.). Przedmiotem spadku mogą być zarówno nieruchomości, jak i ruchomości. Użytkowanie wieczyste i związana z nim własność budynkowa wchodzi w skład spadku. Natomiast nie należą do spadku prawa i obowiązki wynikające ze stosunków administracyjnoprawnych, karnoprawnych i finansowoprawnych (por. E. Skowrońska-Bocian, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, Warszawa 2007, s. 10). Niezapłacone raty podatków lokalnych, np. od nieruchomości, od środków transportowych czy podatku rolnego nie wchodzą w skład masy spadkowej, chyba że wierzytelności z tego tytułu zostały zabezpieczone hipoteką przymusową. Gmina, jako spadkobierca, dziedziczy autorskie prawa majątkowe, o których mowa w ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.). W skład spadku może wchodzić posiadanie (samoistne i zależne), prawa i obowiązki związane ze stosunkami zobowiązaniowymi oraz niektóre prawa i obowiązki wynikające z umów, np. obowiązki i roszczenia z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Nie stanowi przedmiotu spadku umowa o dzieło, ponieważ ulega rozwiązaniu z chwilą śmierci (art. 645 § 1 k.c.). Gminne lokale mieszkaniowe zajmowane przez najemców co do zasady nie wchodzą w skład spadku, chyba że gmina i lokator złożyli wstępne oświadczenia dotyczące lokalu w formie aktu notarialnego. Wkłady na rachunku bankowym wchodzą w skład masy spadkowej, o ile istniały w chwili śmierci spadkodawcy.


W przypadku braku następców prawnych należących do pierwszej grupy spadkobierców ustawowych, tj. dzieci spadkodawcy oraz jego małżonka (art. 931 § 1 k.c.), oraz należących do drugiej grupy spadkobierców (małżonek spadkodawcy, jego rodzice i rodzeństwo (por. art. 932 § 1 k.c.), spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 § 3 k.c.). Zatem to gmina, a nie powiat, województwo samorządowe czy Skarb Państwa, jest w pierwszym rzędzie spadkobiercą ustawowym. W następnej kolejności spadkobiercą ustawowym jest Skarb Państwa. Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, to spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu (art. 935 § 3 k.c. zdanie drugie).


W poprzednim stanie prawnym, przed nowelizacją art. 935 § 3 k.c. dokonywaną ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 49, poz. 408), spadkobiercą ustawowym był jedynie Skarb Państwa. Gmina jest podstawową jednostką samorządu terytorialnego, na co wyraźnie wskazuje art. 164 ust. 1 Konstytucji z 1997 r. (Dz. U. Nr 79, poz. 483), co w praktyce oznacza, że ustawodawca zwykły musi akceptować ten stan prawny i uwzględniać go w rozwiązaniach prawnych, a podział zadań publicznych przeznaczonych do realizacji między różne szczeble administracji rządowej i samorządowej powinien przede wszystkim uwzględniać gminę w pierwszej kolejności, przed innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Gminie ustawodawca konstytucyjny przypisał do wykonania wszystkie zadania samorządu terytorialnego niezastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego (art. 164 ust. 3 Konstytucji). Zatem owo domniemanie realizacji zadań przez gminę powinno łączyć się z sytuacją finansową gminy, a przede wszystkim z jej sferą dochodów, której odpowiadają wydatki jako wyraz realizacji zadań publicznych.


Zarówno gmina, jak i Skarb Państwa nie składają oświadczeń o przyjęciu spadku, a spadek zawsze przyjmują z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1023 § 2 k.c.). Polski ustawodawca przyjął konstrukcję wykluczającą istnienie spadku bezdziedzicznego, zatem zarówno Skarb Państwa, jak i gmina nie mogą spadku odrzucić (art. 1023 § 1 k.c.)


Co może się wydarzyć w sytuacji, kiedy długi ciążące na zmarłym przekroczą wartość masy spadkowej, a wierzyciele zabezpieczą swoje wierzytelności poprzez ustanowienie hipoteki, np. przymusowej (por. S. Rudnicki, Hipoteka jako zabezpieczenie wierzytelności, Warszawa 2003, s. 144 i n.)? Wówczas gmina zamiast uzyskać korzyść majątkową będzie narażona na ewidentną utratę dochodów, nie licząc wielu innych problemów i kłopotów związanych z prawnym uregulowaniem całej skomplikowanej operacji.

Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza oznacza, że gmina jako spadkobierca godzi się spłacić długi spadkowe tylko do wartości ustalonego inwentarza stanu czynnego spadku (art. 1031 § 2 k.c.). Oznacza to, że gmina nie będzie musiała dopłacać wierzycielom zmarłego z budżetu gminy i w najgorszym wypadku „wyjdzie na zero”. Jednakże, na co warto zwrócić uwagę, art. 74 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) stwarza prawną możliwość wierzycielowi hipotecznemu dochodzenia zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką, bez względu na ograniczenie odpowiedzialności dłużnika wynikające z prawa spadkowego. Zatem, w razie dochodzenia praw wynikających z hipoteki, właściciel nieruchomości będący dłużnikiem osobistym wierzyciela hipotecznego nie będzie mógł skutecznie powołać się na jego ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe (por. S. Rudnicki, Komentarz do ustawy o księgach wieczystych i hipotece oraz do przepisów o
postępowaniu w sprawach wieczystoksięgowych, Warszawa 2002, s. 215).


Warto pochylić się jeszcze nad tym problemem, tym bardziej że narasta niepokojące zjawisko nadmiernego obciążania nieruchomości, np. gospodarstw rolnych czy nieruchomości budynkowych, będące często efektem nieprzemyślanej polityki inwestycyjnej ich właścicieli lub banków dążących z wszelką cenę do zabezpieczenia swoich wierzytelności, ponad racjonalną miarę. Kredyt bankowy, prawa i obowiązki wynikające z przepisów prawa podatkowego (por. art. 97 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.) czy zobowiązania na rzecz Skarbu Państwa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego to częste przypadki ustanawiania hipoteki mającej w konsekwencji skutecznie zabezpieczać wierzycieli przed niewypłacalnością dłużników. Wstąpienie gminy w pozycję prawną spadkobiercy ustawowego, miast przysporzyć jej majątku, może okazać się kłopotliwe, a nawet dramatyczne w przypadku ustanowienia hipoteki jako formy zabezpieczenia wierzytelności. Tym bardziej że gmina nie ma możliwości odrzucenia spadku. Kto zatem pokryje różnicę pomiędzy faktyczną wartością masy spadkowej a wartością nieruchomości obciążonej hipoteką? Problem ten wymaga szczególnej troski ustawodawcy o stanowienie dobrego prawa i dalekowzrocznego spojrzenia na skutki prawne niektórych rozwiązań legislacyjnych.


Przydatne materiały:

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591 ze zm.)
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym. (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 ze zm.)
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 ze zm.)