Instytucja głosowania przez pełnomocnika polega na upoważnieniu przez wyborcę posiadającego orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności albo orzeczenie organu rentowego, równoznaczne na mocy przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn. Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 ze zm.), lub osoby, które ukończyły najpóźniej w dniu wyborów 75 lat życia, innego wyborcy do głosowania w jego imieniu. W wyborach do rady gminy oraz do Parlamentu Europejskiego z uprawnienia tego może skorzystać także wyborca, obywatel Unii Europejskiej, niebędący obywatelem polskim.

Przypomnijmy – Trybunał Konstytucyjny, rozpoznając wniosek Prezydenta RP o zbadanie zgodności ustawy z dnia 12 lutego 2009 r. o zmianie ustawy o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ustawy o referendum ogólnokrajowym oraz ustawy – Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego, która po raz pierwszy ustanowiła instytucję głosowania przez pełnomocnika, nie odniósł się, czy rozwiązanie takie jest zgodne z Konstytucją. A szkoda. Tajność i bezpośredniość wyborów Konstytucja gwarantuje wprost w wyborach: Prezydenta RP, do Sejmu, Senatu oraz organów stanowiących j.s.t. i rozwiązanie zmuszające osoby „pokrzywdzone przez los”, chcące skorzystać z praw obywatelskich do ujawnienia swoich preferencji, i de facto zrzeczenia się czynnego prawa wyborczego na rzecz osoby trzeciej, musi budzić wątpliwości. Rozwiązanie takie z pewnością nie spełni oczekiwań i zgłaszanych od wielu lat przez środowiska niepełnosprawnych postulatów. Osoba niepełnosprawna z reguły nie oczekuje, aby ktoś wykonywał za nią określone czynności, ale dąży do samodzielności. Ustanowienie pełnomocnika nie tworzy żadnego mechanizmu zabezpieczającego przed nadużyciem z jego strony, tzn. mocodawca nigdy nie będzie miał pewności, czy pełnomocnik postąpi zgodnie z jego wolą. Istnieje ponadto ryzyko, że potencjalni pełnomocnicy mogą odmawiać przyjęcia pełnomocnictwa tylko dlatego, że ich wybór polityczny będzie różny od woli mocodawcy.

Ustawa wprowadza do ordynacji bliźniaczo brzmiące przepisy, które obok zapisów ustrojowych zawierają również procedury ustanawiania pełnomocnictw. Niestety, przepisy także w tym zakresie są bardzo niedoskonałe i mogą wywołać u osób niepełnosprawnych poczucie jeszcze większego uzależnienia. Angażowanie odpowiednio wójta, burmistrza, prezydenta miasta lub upoważnionego przez nich urzędnika do sporządzania aktów pełnomocnictwa w wielu wypadkach będzie wywoływać skrępowanie i zniechęcać do korzystania z ustanowionego prawa.

Wyborca chcący ustanowić pełnomocnika powinien najpóźniej w 10. dniu przed dniem wyborów złożyć do wójta gminy (burmistrza, prezydenta miasta), w której jest wpisany do rejestru wyborców, wniosek o sporządzenie aktu pełnomocnictwa zawierający:
1) nazwisko i imię (imiona); imię ojca;
2) datę urodzenia;
3) numer ewidencyjny PESEL;
4) adres zamieszkania wyborcy (mocodawcy);
5) adres zamieszkania osoby, której ma być udzielone pełnomocnictwo;
6) wyraźne oznaczenie wyborów, których dotyczy pełnomocnictwo do głosowania.
Uwaga! Wniosek dotyczący wyborów do Parlamentu Europejskiego powinien być przedłożony przez osobę udzielającą pełnomocnictwa lub przez osobę, na rzecz której pełnomocnictwo jest udzielone.

Do wniosku załączamy:
1) jeżeli osoba nie ukończyła 75 lat – kopię aktualnego orzeczenia właściwego organu orzekającego o ustaleniu stopnia niepełnosprawności osoby udzielającej pełnomocnictwa, a w przypadku wyborców obywateli Unii Europejskiej niebędących obywatelami polskimi tłumaczenie przysięgłe aktualnego dokumentu potwierdzającego niepełnosprawność;
2) pisemną zgodę osoby mającej być pełnomocnikiem, zawierającą jej:
a) nazwisko i imię (imiona),
b) adres zamieszkania,
c) nazwisko i imię (imiona) osoby udzielającej pełnomocnictwa;
3) z wyjątkiem wyborów do organów samorządowych – kopię zaświadczenia o prawie do głosowania wydanego osobie mającej być pełnomocnikiem, w przypadku gdy osoba ta nie jest wpisana do rejestru wyborców w tej samej gminie co udzielający pełnomocnictwa.

Akt pełnomocnictwa do głosowania sporządza się niezwłocznie po sprawdzeniu dokumentów i zawartych w nich danych w trzech egzemplarzach, po jednym dla udzielającego pełnomocnictwa, pełnomocnika i urzędu gminy, który prowadzi ich wykaz.

Jeżeli wniosek nie spełni ustawowych warunków, wójt (burmistrz, prezydent miasta) w terminie trzech dni od dnia jego otrzymania wzywa do usunięcia wad w terminie trzech dni. Jeżeli wad nie da się usunąć albo nie zostaną usunięte w terminie trzech dni, wójt (burmistrz, prezydent miasta) odmawia sporządzenia aktu pełnomocnictwa. Odmowę wraz z uzasadnieniem doręcza się niezwłocznie wyborcy.

Pełnomocnikiem może być wyłącznie osoba wpisana do rejestru wyborców w tej samej gminie co udzielający pełnomocnictwa lub posiadająca zaświadczenie o prawie do głosowania. Generalnie pełnomocnictwo można przyjąć od jednego wyborcy, od dwóch – tylko pod warunkiem, gdy co najmniej jednym z nich będzie wstępny, zstępny, małżonek, brat, siostra lub osoba pozostająca w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli w stosunku do pełnomocnika.

Pełnomocnikiem nie może być członek obwodowej komisji wyborczej właściwej dla obwodu głosowania osoby udzielającej pełnomocnictwa, a także mąż zaufania oraz oczywiście kandydaci.

Wyborca może cofnąć pełnomocnictwo, składając najpóźniej na dwa dni przed dniem wyborów stosowne oświadczenie wójtowi gminy (burmistrzowi, prezydentowi miasta), w której sporządzono akt pełnomocnictwa, lub właściwej obwodowej komisji wyborczej w dniu głosowania.

Z mocy prawa pełnomocnictwo wygasa w przypadku:
1) śmierci lub utraty prawa wybierania mocodawcy lub pełnomocnika;
2) gdy pełnomocnik zostanie wykreślony z rejestru wyborców w tej samej gminie co udzielający pełnomocnictwa lub utraci (z różnych powodów) zaświadczenie o prawie do głosowania;
3) gdy pełnomocnik zostanie powołany w skład obwodowej komisji wyborczej właściwej dla obwodu głosowania osoby udzielającej pełnomocnictwa;
4) gdy pełnomocnik zostanie wyznaczony na męża zaufania;
5) gdy pełnomocnik zostanie zarejestrowany jako kandydat;
6) wcześniejszego głosowania osobistego przez osobę udzielającą pełnomocnictwa.

Cofnięcie lub wygaśnięcie pełnomocnictwa przed przekazaniem spisu wyborców przewodniczącemu komisji odnotowuje w spisie wójt (burmistrz, prezydent miasta), a po przekazaniu spisu – obwodowa komisja wyborcza.
Pełnomocnik, aby zagłosować, okazuje komisji wyborczej dokument umożliwiający stwierdzenie jego tożsamości oraz akt pełnomocnictwa do głosowania. Komisja odnotowuje nazwisko i imię (imiona) pełnomocnika wyborcy w spisie wyborców w rubryce „uwagi” odpowiadającej pozycji, pod którą umieszczono nazwisko wyborcy, wraz z oznaczeniem „pełnomocnik”, a pełnomocnictwo załącza do spisu. Pełnomocnik potwierdza otrzymanie karty do głosowania własnym czytelnym podpisem, w rubryce spisu przeznaczonej na potwierdzenie otrzymania karty do głosowania przez wyborcę udzielającego pełnomocnictwa. Jeżeli pełnomocnictwo cofnięto lub wygasło, komisja wyborcza odmówi wydania pełnomocnikowi karty do głosowania i zatrzyma akt pełnomocnictwa.

Głosowanie za pośrednictwem pełnomocnika nie jest możliwe w tzw. obwodach odrębnych: w szpitalach, zakładach pomocy społecznej, zakładach karnych lub aresztach śledczych oraz w obwodach głosowania utworzonych za granicą i na statkach morskich.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji, po zasięgnięciu opinii PKW, określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowy tryb postępowania w sprawie sporządzenia aktu pełnomocnictwa do głosowania oraz wzory: wniosku o sporządzenie pełnomocnictwa, zgody na przyjęcie pełnomocnictwa i samego aktu pełnomocnictwa do głosowania, a także wzór i sposób prowadzenia oraz aktualizacji wykazu sporządzonych pełnomocnictw.
Czynności związane ze sporządzeniem aktu pełnomocnictwa są wolne od opłat.

Trudno się zgodzić z zapisem zawartym w uzasadnieniu do projektu ustawy (cyt. za www.sejm.gov.pl), że „Ustawa nie powoduje skutków finansowych dla budżetu państwa”. Inicjatorzy ustawy albo całkowicie nie mają pojęcia o zasadach funkcjonowania administracji, albo zakładają, że koszty czynności administracyjnych związanych ze sporządzeniem pełnomocnictw zostaną poniesione przez gminy, co jest niemożliwe, biorąc pod uwagę, że jest to zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej. Przepisy są skierowane przede wszystkim do osób, które nie są w stanie dotrzeć do lokalu wyborczego, dlatego gros pełnomocnictw będzie sporządzanych w miejscu zamieszkania (lub poza nim, w miejscu wskazanym we wniosku na obszarze gminy) wyborcy. Dlatego koszty będą znaczne i będą rosły wraz z popularyzacją tego sposobu głosowania. Jeden pracownik, nawet przy zapewnieniu mu środka lokomocji, jest w stanie sporządzić (w tzw. terenie) najwyżej kilkanaście pełnomocnictw dziennie. Nietrudno obliczyć, że koszt jednego pełnomocnictwa to minimum kilkanaście złotych. Gminy z pewnością wystąpią do budżetu państwa o ich sfinansowanie.

Zaproponowane rozwiązanie głosowania przez pełnomocnika nieuchronnie tworzy źródło patologii polegającej na „handlu” już nie tylko swoimi prawami wyborczymi, ale i pełnomocnictwami osób trzecich. Co prawda ustawodawca, świadomy tych zagrożeń, wprowadził do ustawy pod karą grzywny lub aresztu zakaz przyjmowania korzyści majątkowej z tytułu udzielenia pełnomocnictwa, jak również zakaz pod karą grzywny pobierania opłat przez pełnomocnika.

Wątpliwym jest jednak, aby ustanowienie sankcji karnych skutecznie wyeliminowało wystąpienie tego procederu.
Na mocy Konstytucji państwo jest zobowiązane do zagwarantowania zarówno wyborcom możliwości osobistego, bez pośredników, tajnego, czyli dyskretnego, głosowania na swojego kandydata, jak i kandydatom, aby ich zwolennicy nie byli dyskryminowani poprzez techniczne warunki uniemożliwiające im głosowanie. Czy jednak procedura ustanawiania pełnomocnika musi być aż tak skomplikowana? Czy nie można zastosować rozwiązań niebudzących wątpliwości w świetle konstytucji, np. pełnomocnika – kuriera, który pobiera kartę od komisji, dostarcza osobie niepełnosprawnej, ta głosuje, pakuje kartę do koperty, a pełnomocnik wraca z nią do lokalu i wrzuca do urny? I wreszcie, czy nie warto zastanowić się nad rozwiązaniem znacznie prostszym w postaci tzw. komisji objazdowej?


Przydatne materiały:

Ustawa z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw (Dz. U. 2003 r. Nr 159, poz. 1547 ze zm.)