Donosy obywatelskie służą fiskusowi

W ciągu ostatnich czterech lat zmalała liczba donosów podatkowych. W 2010 roku było ich o 2 390 mniej niż w 2007 roku. Szacuje się jednak, że w innych sektorach anonimowe informacje o nieprawidłowościach cieszą się nadal powodzeniem. Główną rolę pełnią tu mailowe skargi, wnioski i gorące linie telefoniczne uruchamiane w ministerstwach. Wraz z tworzeniem nowych przepisów dotyczących działalności gospodarczej rośnie także armia kontrolerów i instytucji kontrolujących wynika z badań przeprowadzonych przez dr Wojciecha Rogowskiego i mgr Izabelę Rudecką z Instytutu Allerhanda i Szkoły Głównej Handlowej.

Dokonane na mocy ustawy o swobodzie działalności gospodarczej ograniczenie liczby i czasu przeprowadzanych u przedsiębiorców kontroli i inspekcji przyniosło jednak rezultat. Analiza problemu i wyniki badania pilotażowego wskazują na funkcjonowanie w Polsce w sferze gospodarczej zjawiska whistleblowingu naturalnego ( czyli samoistnego, sygnalizowania i demaskowania przez obywateli nieprawidłowości, nieuczciwości lub przestępstw gospodarczych). W samym sektorze kontroli skarbowej donosów w 2007 roku było 12 tys. 407, natomiast cztery lata później, w 2010 roku  – 10 tys.075. Ale za to wzrosła liczba postępowań kontrolnych.

Brak promocji donosu

W całej gospodarce wzrosła liczba donosów w latach 2007-2010, pomimo braku promocji tej formy aktywności społecznej i odpowiednich ustaw - informują autorzy raportu. Można przypuszczać, że wprowadzenie zmian w prawie takich, jakie funkcjonują za granicą może być dobrze przyjęte przez społeczeństwo – uważają analitycy z instytutu Allerhanda. - Warunkiem jest skuteczna promocja i budowanie całego systemu demaskowania motywowanego.

Autorzy raportu „Demaskacja społeczna (whistleblowing) i jej konsekwencje w obszarze administracji publicznej i przedsiębiorczości” podają przykład USA. Procesy z udziałem donosicieli są bardzo efektywne, a koszty dochodzenia zwracają się 13-krotnie. Dostarczają one poważnych przychodów rządowi USA, gdyż stanowią 52% wszystkich odszkodowań wypłaconych w związku z oszustwami podatkowymi.

Badanie pilotażowe przeprowadzone w Polsce wykazało, że w sferze kontroli skarbowych nie funkcjonuje profesjonalny system informacyjno-techniczny służący rejestrowaniu zgłoszeń demaskujących od obywateli. Jego namiastką są oficjalne e-maile służbowe poszczególnych jednostek organizacyjnych aparatu skarbowego.

Donos spontaniczny i motywacyjny

W każdej organizacji – prywatnej czy publicznej – w określonych sytuacjach może dojść do spontanicznego demaskowania nieprawidłowości, szczególnie, gdy naruszają one bezpieczeństwo pracownika, ale również, gdy zagrażają jego szerszemu otoczeniu społecznemu, w tym funkcjonowaniu państwa. Przypadek taki można określić mianem wistleblowingu naturalnego (autonomous wistleblowing). Jak pokazują znane przypadki, zachowania tego typu miały duże znaczenie – tak dla życia społecznego, rozwoju firm, jak i losów osób dokonujących demaskacji. Niestety, próby donosu często przynoszą także skutki negatywne, szczególnie, gdy informacje są ignorowane,

W firmach, gdy pracownik wykaże się odwagą i w porę zdecyduje się zareagować, a tym samym zdemaskować przestępstwo, whistleblowing ma szanse odegrać pozytywną rolę. Dlatego, że wcześnie wykryte nieprawidłowości są „uleczalne”. Straty mają wtedy charakter ograniczony, firma nie traci reputacji, a pracownik chodzi w glorii bohatera.

Kontrola społeczna w formie skargi

Demaskacja społeczna przybiera obecnie formę skargi, wniosku, petycji, doniesień obywateli oraz informacji anonimowych od obywateli składanych do urzędów administracji publicznej. W każdym urzędzie administracji publicznej na mocy rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków funkcjonują stanowiska lub komórki organizacyjne mające na celu zbieranie skarg, wniosków oraz petycji od obywateli i przedsiębiorców w zakresie kompetencji związanych z nazwą urzędu (resortu). Szczególną rolę w tym systemie pełnią: Biuro Skarg i Wniosków w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów oraz Rzecznik Praw Obywatelskich. Do RPO wpływa w ostatnich latach średnio ok. 28 tys. nowych spraw rocznie. Jeśli idzie o instytucje publiczne, obywatele generalnie skarżą się na biurokrację, łamanie praworządności i nienależyte wykonywanie zadań przez urzędników.

Linie donosów w praktyce

Przeprowadzone badanie pilotażowe objęło służby kontrolne Ministerstw Finansów. Obecnie w jego praktyce doniesienia obywateli lub anonimowe informacje od obywateli dotyczące ewentualnych, podejrzewanych nieprawidłowości podatkowych przekazywane są do Ministerstwa drogą pisemną lub pocztą elektroniczną, bez wydzielenia specjalnego trybu.

W zakresie kontroli skarbowej oraz funkcjonowania administracji podatkowej nie istnieje wyspecjalizowana infrastruktura służąca przekazywaniu anonimowych informacji sygnalizujących nieprawidłowości lub zgłoszeń demaskujących.Warto odnotować, że w Ministerstwie Finansów w pionie celnym z końcem 2010 roku rozpoczęła funkcjonowanie gorąca linia. Służy ona zbieraniu informacji od rozproszonych demaskatorów. Na system składa się infolinia – bezpłatna linia telefoniczna pod nazwą Krajowy Telefon Interwencyjny Służby Celnej, stanowisko pracy dyżurnego operatora w Departamencie Kontroli Celno-Skarbowej oraz system przekazania, sprawdzenia i wykorzystania otrzymanych informacji.

Zródło: Biuro Analiz Senatu