1. Wprowadzenie
Przepisy prawa podatkowego nie wprowadzają własnej, autonomicznej definicji określenia „papiery wartościowe". Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054) - dalej u.p.t.u., nie odwołuje się również do definicji zawartej w innych aktach normatywnych (jak ma to miejsce np. w ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307, z późn. zm.). Dla usystematyzowania określenia papiery wartościowe pomocniczo można posłużyć się definicją zawartą w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384, z późn. zm.) - dalej u.o.i.f.). Zgodnie z art. 3 pkt 1 u.o.i.f., za papiery wartościowe uznaje się:
1) akcje, prawa poboru, prawa do akcji, warranty subskrypcyjne, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne i inne zbywalne papiery wartościowe, w tym inkorporujące prawa majątkowe odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub z zaciągnięcia długu, wyemitowane na podstawie właściwych przepisów prawa polskiego lub obcego, oraz
2) tzw. prawa pochodne, czyli przede wszystkim zbywalne prawa majątkowe, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do nabycia lub objęcia wskazanych powyżej papierów wartościowych.
W doktrynie wskazuje się natomiast, iż papiery wartościowe stwierdzają istnienie pewnego prawa majątkowego, w zasadzie wierzytelności, w ten sposób, że są one jedynie prawnie skutecznym sposobem legitymacji uprawnionego, zaś ich posiadanie jest niezbędną przesłanką istnienia prawa, a w szczególności jego wykonywania; dokument jest „nosicielem" inkorporowanych w nim uprawnień i wartości.
W dalszej części niniejszego komentarza – na przykładzie akcji i udziałów – przedstawione zostaną najistotniejsze aspekty opodatkowania podatkiem od towarów i usług czynności, których przedmiotem są papiery wartościowe.
2. Obrót papierami wartościowymi jako czynność podlegająca opodatkowaniu VAT
2.1. Obrót papierami wartościowymi jako działalność gospodarcza
Czynność może podlegać opodatkowaniu VAT wyłącznie w sytuacji, gdy jest wykonywana przez podatnika podatku od towarów i usług w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Podatnikami – zgodnie z art. 15 ust. 1 u.p.t.u. – są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą bez względu na cel lub rezultat takiej działalności. Przez działalność gospodarczą należy natomiast rozumieć (z zastrzeżeniem pewnych wyjątków, nieistotnych dla dalszych rozważań) wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalnością gospodarczą są również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych. Co istotne, status podatnika VAT należy rozpatrywać odrębnie w stosunku do każdej czynności – fakt bycia podatnikiem z tytułu wykonywania danej czynności nie oznacza posiadania przymiotu podatnika w stosunku do innych czynności. Jak zasadnie wskazał NSA w orzeczeniu z dnia 4 października 2000 r., III SA 1901/99 (stanowisko składu orzekającego zachowuje aktualność również w obowiązującym stanie prawnym) – „nie jest słuszny pogląd, że u zarejestrowanego podatnika podatku od towarów i usług każda sprzedaż towarów lub odpłatne świadczenie usług jest opodatkowane podatkiem od towarów i usług. W każdym przypadku indywidualnie muszą być badane zarówno podmiotowe, jak i przedmiotowe przesłanki wystąpienia obowiązku podatkowego".
Powołane przepisy nie wskazują w sposób jednoznaczny, czy obrót papierami wartościowymi na własny rachunek powinien być uznany za czynność wykonywaną w ramach prowadzenia działalności gospodarczej. Również – jak wskazano powyżej – fakt bycia podatnikiem VAT z tytułu wykonywania innych czynności, nie oznacza automatycznie uzyskania statusu podatnika z tytułu nabycia/sprzedaży papierów wartościowych. Przy rozstrzyganiu wątpliwości w tym zakresie pomocne może być orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości – tym bardziej, że stanowisko Trybunału podzielają sądy administracyjne (np. wyrok WSA w Opolu z dnia 25 czerwca 2010 r., I SA/Op 176/10) i organy podatkowe (np. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z dnia 19 maja 2008 r., IBPP2/443-149/08/RSz). Według Trybunału Sprawiedliwości czynności mające na celu zbycie lub nabycie udziałów (akcji) na własny rachunek – co do zasady – nie stanowią, dla celów podatku VAT, działalności gospodarczej (przykładowo wskazać można wyrok w sprawie C-155/94, Wellcome Trust Ltd. vs. Commissioners of Customs and Excise; wyrok w sprawie C-60/99, Polysar Investments Netherlands BV vs. Inspecteur der Invoerrechtenen Accijnzen). W konsekwencji podmiot, który dokonuje nabycia lub zbycia udziałów (akcji) nie ma – z tego tytułu – statusu podatnika, a tym samym nie może podlegać opodatkowaniu VAT. Samo nabywanie lub zbywanie papierów wartościowych – chociaż zmierza do osiągnięcia korzyści majątkowych – ma charakter inwestycyjny, a co za tym idzie nie powinno stanowić działalności gospodarczej. Niemniej jednak zasada ta nie ma charakteru bezwzględnego – w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości wskazuje się bowiem, iż w niektórych sytuacjach podmiot, który dokonuje obrotu udziałami (akcjami) może być uznany za podatnika podatku VAT. Wyłączenie z opodatkowania transakcji dotyczących papierów wartościowych, które są dokonywane w sposób ciągły i zorganizowany (w ramach działalności handlowej) przeczyłoby przede wszystkim zasadzie powszechności opodatkowania. Dlatego też w ocenie Trybunału Sprawiedliwości za działalność gospodarczą można uznać:
1) sytuację, gdy podmiot posiadający udziały (akcje) jednocześnie uczestniczy w zarządzaniu spółką – której udziały (akcje) posiada – w zakresie wykraczającym poza zwykłe prawa i obowiązki udziałowca, np. poprzez wykonywanie czynności o charakterze administracyjnym, finansowym, handlowym lub technicznym (wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-16/00 Cibo Participationc S.A. vs. Directeur region al des impost du Nord-Pas-de-Calais),
2) sytuację, gdy obrót udziałami (akcjami) dokonywany jest w ramach działalności maklerskiej lub brokerskiej (wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-155/94, Wellcome Trust Ltd. vs. Commissioners of Customs and Excise),
3) sytuację, w której posiadanie akcji (udziałów) jest bezpośrednim, stałym i koniecznym warunkiem rozszerzenia działalności gospodarczej podmiotu posiadającego udziały (wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-306/94, Régie Dauphinoise-Cabinet A. Forest SARL vs. Ministre du Budget).
2.2. Obrót papierami wartościowymi jako dostawa towarów lub świadczenie usługi
Skoro – przynajmniej w niektórych przypadkach – obrót papierami wartościowymi może być dokonywany w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, rozważenia wymaga aspekt przedmiotowy opodatkowania – a mianowicie, czy zbywanie lub nabywanie udziałów (akcji) może być uznane za czynność podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 u.p.t.u. opodatkowaniu podlega „odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju". Obrót papierami wartościowymi nie może być uznany za odpłatną dostawę towarów – papier wartościowy nie stanowi bowiem towaru w rozumieniu art. 2 pkt 6 u.p.t.u. Niemniej jednak – zważywszy na szeroki zakres pojęcia świadczenie usług (w myśl art. 8 ust. 1 u.p.t.u. przez świadczenie usług rozumie się „każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów") – przyjmuje się, iż transakcje nabywania lub zbywania papierów wartościowych stanowią świadczenie usługi.
Przepisy prawa podatkowego nie wprowadzają własnej, autonomicznej definicji określenia „papiery wartościowe". Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 177, poz. 1054) - dalej u.p.t.u., nie odwołuje się również do definicji zawartej w innych aktach normatywnych (jak ma to miejsce np. w ustawie z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych, tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307, z późn. zm.). Dla usystematyzowania określenia papiery wartościowe pomocniczo można posłużyć się definicją zawartą w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384, z późn. zm.) - dalej u.o.i.f.). Zgodnie z art. 3 pkt 1 u.o.i.f., za papiery wartościowe uznaje się:
1) akcje, prawa poboru, prawa do akcji, warranty subskrypcyjne, kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne i inne zbywalne papiery wartościowe, w tym inkorporujące prawa majątkowe odpowiadające prawom wynikającym z akcji lub z zaciągnięcia długu, wyemitowane na podstawie właściwych przepisów prawa polskiego lub obcego, oraz
2) tzw. prawa pochodne, czyli przede wszystkim zbywalne prawa majątkowe, które powstają w wyniku emisji, inkorporujące uprawnienie do nabycia lub objęcia wskazanych powyżej papierów wartościowych.
W doktrynie wskazuje się natomiast, iż papiery wartościowe stwierdzają istnienie pewnego prawa majątkowego, w zasadzie wierzytelności, w ten sposób, że są one jedynie prawnie skutecznym sposobem legitymacji uprawnionego, zaś ich posiadanie jest niezbędną przesłanką istnienia prawa, a w szczególności jego wykonywania; dokument jest „nosicielem" inkorporowanych w nim uprawnień i wartości.
W dalszej części niniejszego komentarza – na przykładzie akcji i udziałów – przedstawione zostaną najistotniejsze aspekty opodatkowania podatkiem od towarów i usług czynności, których przedmiotem są papiery wartościowe.
2. Obrót papierami wartościowymi jako czynność podlegająca opodatkowaniu VAT
2.1. Obrót papierami wartościowymi jako działalność gospodarcza
Czynność może podlegać opodatkowaniu VAT wyłącznie w sytuacji, gdy jest wykonywana przez podatnika podatku od towarów i usług w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Podatnikami – zgodnie z art. 15 ust. 1 u.p.t.u. – są osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej oraz osoby fizyczne, wykonujące samodzielnie działalność gospodarczą bez względu na cel lub rezultat takiej działalności. Przez działalność gospodarczą należy natomiast rozumieć (z zastrzeżeniem pewnych wyjątków, nieistotnych dla dalszych rozważań) wszelką działalność producentów, handlowców lub usługodawców, w tym podmiotów pozyskujących zasoby naturalne oraz rolników, a także działalność osób wykonujących wolne zawody, również wówczas, gdy czynność została wykonana jednorazowo w okolicznościach wskazujących na zamiar wykonywania czynności w sposób częstotliwy. Działalnością gospodarczą są również czynności polegające na wykorzystywaniu towarów lub wartości niematerialnych i prawnych w sposób ciągły dla celów zarobkowych. Co istotne, status podatnika VAT należy rozpatrywać odrębnie w stosunku do każdej czynności – fakt bycia podatnikiem z tytułu wykonywania danej czynności nie oznacza posiadania przymiotu podatnika w stosunku do innych czynności. Jak zasadnie wskazał NSA w orzeczeniu z dnia 4 października 2000 r., III SA 1901/99 (stanowisko składu orzekającego zachowuje aktualność również w obowiązującym stanie prawnym) – „nie jest słuszny pogląd, że u zarejestrowanego podatnika podatku od towarów i usług każda sprzedaż towarów lub odpłatne świadczenie usług jest opodatkowane podatkiem od towarów i usług. W każdym przypadku indywidualnie muszą być badane zarówno podmiotowe, jak i przedmiotowe przesłanki wystąpienia obowiązku podatkowego".
Powołane przepisy nie wskazują w sposób jednoznaczny, czy obrót papierami wartościowymi na własny rachunek powinien być uznany za czynność wykonywaną w ramach prowadzenia działalności gospodarczej. Również – jak wskazano powyżej – fakt bycia podatnikiem VAT z tytułu wykonywania innych czynności, nie oznacza automatycznie uzyskania statusu podatnika z tytułu nabycia/sprzedaży papierów wartościowych. Przy rozstrzyganiu wątpliwości w tym zakresie pomocne może być orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości – tym bardziej, że stanowisko Trybunału podzielają sądy administracyjne (np. wyrok WSA w Opolu z dnia 25 czerwca 2010 r., I SA/Op 176/10) i organy podatkowe (np. interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z dnia 19 maja 2008 r., IBPP2/443-149/08/RSz). Według Trybunału Sprawiedliwości czynności mające na celu zbycie lub nabycie udziałów (akcji) na własny rachunek – co do zasady – nie stanowią, dla celów podatku VAT, działalności gospodarczej (przykładowo wskazać można wyrok w sprawie C-155/94, Wellcome Trust Ltd. vs. Commissioners of Customs and Excise; wyrok w sprawie C-60/99, Polysar Investments Netherlands BV vs. Inspecteur der Invoerrechtenen Accijnzen). W konsekwencji podmiot, który dokonuje nabycia lub zbycia udziałów (akcji) nie ma – z tego tytułu – statusu podatnika, a tym samym nie może podlegać opodatkowaniu VAT. Samo nabywanie lub zbywanie papierów wartościowych – chociaż zmierza do osiągnięcia korzyści majątkowych – ma charakter inwestycyjny, a co za tym idzie nie powinno stanowić działalności gospodarczej. Niemniej jednak zasada ta nie ma charakteru bezwzględnego – w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości wskazuje się bowiem, iż w niektórych sytuacjach podmiot, który dokonuje obrotu udziałami (akcjami) może być uznany za podatnika podatku VAT. Wyłączenie z opodatkowania transakcji dotyczących papierów wartościowych, które są dokonywane w sposób ciągły i zorganizowany (w ramach działalności handlowej) przeczyłoby przede wszystkim zasadzie powszechności opodatkowania. Dlatego też w ocenie Trybunału Sprawiedliwości za działalność gospodarczą można uznać:
1) sytuację, gdy podmiot posiadający udziały (akcje) jednocześnie uczestniczy w zarządzaniu spółką – której udziały (akcje) posiada – w zakresie wykraczającym poza zwykłe prawa i obowiązki udziałowca, np. poprzez wykonywanie czynności o charakterze administracyjnym, finansowym, handlowym lub technicznym (wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-16/00 Cibo Participationc S.A. vs. Directeur region al des impost du Nord-Pas-de-Calais),
2) sytuację, gdy obrót udziałami (akcjami) dokonywany jest w ramach działalności maklerskiej lub brokerskiej (wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-155/94, Wellcome Trust Ltd. vs. Commissioners of Customs and Excise),
3) sytuację, w której posiadanie akcji (udziałów) jest bezpośrednim, stałym i koniecznym warunkiem rozszerzenia działalności gospodarczej podmiotu posiadającego udziały (wyrok Trybunału Sprawiedliwości w sprawie C-306/94, Régie Dauphinoise-Cabinet A. Forest SARL vs. Ministre du Budget).
2.2. Obrót papierami wartościowymi jako dostawa towarów lub świadczenie usługi
Skoro – przynajmniej w niektórych przypadkach – obrót papierami wartościowymi może być dokonywany w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, rozważenia wymaga aspekt przedmiotowy opodatkowania – a mianowicie, czy zbywanie lub nabywanie udziałów (akcji) może być uznane za czynność podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. Zgodnie z art. 5 ust. 1 pkt 1 u.p.t.u. opodatkowaniu podlega „odpłatna dostawa towarów i odpłatne świadczenie usług na terytorium kraju". Obrót papierami wartościowymi nie może być uznany za odpłatną dostawę towarów – papier wartościowy nie stanowi bowiem towaru w rozumieniu art. 2 pkt 6 u.p.t.u. Niemniej jednak – zważywszy na szeroki zakres pojęcia świadczenie usług (w myśl art. 8 ust. 1 u.p.t.u. przez świadczenie usług rozumie się „każde świadczenie na rzecz osoby fizycznej, osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, które nie stanowi dostawy towarów") – przyjmuje się, iż transakcje nabywania lub zbywania papierów wartościowych stanowią świadczenie usługi.