1. Wstęp

Jednymi z najbardziej uciążliwych finansowo dla pracodawców i przedsiębiorców obciążeń publicznoprawnych są składki na ubezpieczenia społeczne.

W polskim systemie prawnym ubezpieczenia społeczne obejmują:
a) ubezpieczenie emerytalne,
b) ubezpieczenia rentowe,
c) ubezpieczenie w razie choroby i macierzyństwa (dalej „ubezpieczenia chorobowe”),
d) ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (dalej „ubezpieczenia wypadkowe”).

W niektórych przypadkach osoba będąca emerytem lub rencistą może korzystać z pewnych preferencji przy opłacaniu składek na ubezpieczenia społeczne.
Aby jednak ustalić kiedy emeryt lub rencista obligatoryjnie podlega ubezpieczeniom społecznym a kiedy obowiązek taki nie występuje, analizie poddać należy poszczególne przypadki, w których osoba taka uzyskuje przychody.

W niniejszym tekście omówione zostały prawa i obowiązki emerytów i rencistów oraz ich pracodawców i zleceniodawców w przypadku gdy osoby z ustalonym prawem do renty lub emerytury osiągają przychody ze stosunku pracy, umowy cywilnoprawnej – zlecenia, oraz z pozarolniczej działalności gospodarczej.
Zasady podlegania przez osoby fizyczne obowiązkowi opłacania składek uregulowane zostały w przepisach ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z późn. zm.) – dalej u.s.u.s.

2. Kto jest emerytem lub rencistą?

Z uwagi na to, że w żadnym z przepisów u.s.u.s. ustawodawca w szczególny sposób nie zdefiniował pojęć „emeryt” i „rencista” stwierdzić należy, że emerytami i rencistami są osoby posiadające ustalone prawo do emerytury lub renty, w tym emeryt, który zawiesił emeryturę (m.in. który osiągnął przychody w kwocie wyższej niż 130% przeciętnego wynagrodzenia). Z uwagi na brak stosownego zastrzeżenia, na gruncie u.s.u.s. zrównani zostali emeryci i renciści krajowi, z tymi, którym renta lub emerytura wypłacana jest spoza granic Polski.

3. Przychody ze stosunku pracy

Zgodnie z dyspozycją przepisu art. 9 ust. 4 w związku z art. 13 ust. 1 u.s.u.s. osoba fizyczna posiadająca ustalone prawo do emerytury lub renty będąca jednocześnie pracownikiem (tzn. pozostająca w stosunku pracy), podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnym, rentowym, chorobowym oraz wypadkowym.

Pracownik – emeryt/rencista podlega ubezpieczeniom społecznym od dnia nawiązania stosunku pracy, aż do dnia jego rozwiązania.

Pracodawca, który zatrudni na podstawie umowy o pracę osobę, posiadającą status emeryta lub rencisty, zobowiązany jest do złożenia stosownego zgłoszenia pracownika do obligatoryjnych ubezpieczeń społecznych wszystkich ryzyk. Zgłoszenie powinno być dokonane na formularzu ZUS ZUA, który musi być złożony w ZUS w terminie 7 dni od dnia powstania obowiązku ubezpieczeń tzn. od dnia nawiązania stosunku pracy.

Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe finansowane są w równych częściach przez pracownika (również emeryta lub rencistę) i pracodawcę, składki na ubezpieczenie chorobowe w całości finansuje pracownik, a ekonomiczny ciężar składek na ubezpieczenia wypadkowe w 100% obciąża pracodawcę.
Emeryt lub rencista będący pracownikiem wykazywany jest w raportach ZUS RCA oraz odpowiednio w raporcie ZUS RSA z kodem 01 10 1 X
W tym miejscu podkreślić należy, że dla istnienia obowiązku opłacania składek, jak również dla ich wysokości żadnego znaczenia nie ma to, ile lat ma emeryt, w tym to, czy ukończył 65 lat (mężczyzna) lub odpowiednio 60 lat (kobieta) – tzn. wiek emerytalny.

Zaznaczyć jednak należy, iż z uwagi na to, że emeryt, który osiągnął pełen wiek emerytalny może zarobkować bez żadnych ograniczeń, ani pracodawca ani też sam emeryt nie musi składać do ZUS dodatkowej informacji o wysokości przychodów uzyskiwanych ze stosunku pracy. Ponadto, zarówno emeryt jak i rencista, który wykonuje pracę na podstawie umowy o pracę podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu zdrowotnemu. Powinność odprowadzanie składek na ubezpieczenie zdrowotne zapisana została w przepisie art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. a ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027) - dalej u.s.z.

Wykraczając nieco poza zakres niniejszego opracowania wskazać należy, że w przypadku, gdy emeryt lub rencista, który podejmie działalność podlegającą obowiązkowi ubezpieczenia społecznego (np. praca lub działalność gospodarcza), musi o tym fakcie powiadomić organ rentowy. W zawiadomieniu takim musi być zamieszczona informacja o wysokości osiąganego przychodu. Po upływie roku organ rentowy musi zostać powiadomiony o wysokości przychodu uzyskanego przez emeryta lub rencistę w poprzednim roku. Obowiązki takie zapisane zostały w przepisie art. 127 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353 z późn. zm.) – dalej u.e.r., który bezpośrednio koresponduje z przepisem art. 104 ust. 1 tej ustawy, na podstawie którego w przypadku uzyskiwania przez emeryta lub rencistę przychodów prawo do renty lub emerytury ulega zawieszeniu lub świadczenie te podlega zmniejszeniu.

Obowiązek składania informacji wygasa w przypadku, gdy emeryt osiągnie wiek emerytalny (tzn. ukończy 65 lat – mężczyzna, lub odpowiednio 60 lat – kobieta). Od tego bowiem momentu emeryt może zarobkować bez żadnych ograniczeń.

4. Emeryt lub rencista osiągający przychody z umowy zlecenia

Emeryt lub rencista, który wykonuje pracę na podstawie umowy zlecenia, a który jednocześnie nie jest pracownikiem innego podmiotu niż zleceniodawca, podlega:
1) ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu – obowiązkowo (art. 9 ust. 4a w związku z art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s.);
2) ubezpieczeniu chorobowemu – dobrowolnie (art. 11 ust. 2 u.s.u.s.);
3) ubezpieczeniu wypadkowemu – obowiązkowo, jeżeli zlecenie wykonywane jest w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności przez zleceniodawcę (art. 12 ust. 1 i 3 u.s.u.s.);
4) ubezpieczeniu zdrowotnemu – obowiązkowo (art. 66 ust. 1 pkt 1 lit. e u.s.z.).

Obowiązek i odpowiednio prawo do objęcia emeryta lub rencisty wymienionymi powyżej ubezpieczeniami powstaje w dniu wskazanym w kontrakcie, jako dzień rozpoczęcia wykonywania zlecenia i trwa aż do dnia wygaśnięcia umowy, lub jej rozwiązania.

Jeżeli zleceniobiorca mający ustalone prawo do emerytury lub renty jednocześnie jest pracownikiem innego podmiotu niż zleceniobiorca, wówczas – bez względu na wysokość przychodu uzyskiwanego ze stosunku pracy – obowiązkowo podlega tylko i wyłącznie ubezpieczeniu zdrowotnemu.

Gdyby jednak zdarzyło się tak, że emeryt (odpowiednio rencista) przyjmuje zlecenie od własnego pracodawcy, wówczas oskładkowane (podlegać ubezpieczeniom społecznym) będą zarówno przychody uzyskiwane ze stosunku pracy jak i na podstawie umowy cywilnoprawnej.

5. Emeryt lub rencista wykonujący pozarolniczą działalność gospodarczą

Emeryt będący przedsiębiorcą, tzn. osiągający przychody z pozarolniczej działalności gospodarczej, oraz osoba posiadająca ustalone prawo do emerytury będąca osobą współpracującą przedsiębiorcy nie podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym.

Zgodnie bowiem z dyspozycją przepisu art. 9 ust. 5 u.s.u.s. przedsiębiorcy oraz osoby z nimi współpracujące mający ustalone prawo do emerytury, podlegają dobrowolnie ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Osoby prowadzące pozarolniczą działalność mające ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy podlegają obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym do czasu ustalenia prawa do emerytury.

Gdyby emeryt lub rencista wykonujący pozarolniczą działalność gospodarczą lub współpracujący z przedsiębiorcą zdecydował się na opłacanie składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe, wówczas ubezpieczenie wypadkowe stanie się dla niego obowiązkowym.

W żadnym jednak przypadku osoba taka nie ma ani obowiązku, ani nawet prawa do przystąpienia do ubezpieczenia chorobowego.

Bez względu na to, czy emeryt (odpowiednio rencista) zdecyduje się na poddanie się ubezpieczeniom społecznym, czy też skorzysta z uprawnienia do nie opłacania składek, zawsze obowiązkowo podlega ubezpieczeniu zdrowotnemu.

Jednak w art. 82 ust. 8 u.s.z. ustawodawca w szczególny sposób potraktował emerytów i rencistów uzyskujących niewielkie przychody z działalności gospodarczej. Zgodnie bowiem z tym przepisem składka na ubezpieczenie zdrowotne nie jest opłacana przez osobę, której świadczenie emerytalne lub rentowe nie przekracza miesięcznie kwoty minimalnego wynagrodzenia, od przychodów z działalności gospodarczej, w przypadku gdy osoba ta:
a) uzyskuje dodatkowe przychody z tego tytułu w wysokości nieprzekraczającej miesięcznie 50% kwoty najniższej emerytury lub
b) opłaca podatek dochodowy w formie karty podatkowej.

Wymienione powyżej kwoty, aktualnie wynoszą:
a) kwota minimalnego wynagrodzenia: w 2009 r. - 1276 zł;
b) kwota najniższej emerytury: 636,29 zł.

Jeżeli emeryt lub rencista osiąga przychodu z pozarolniczej działalności gospodarczej prowadzonej w więcej niż jedna forma np. indywidualnie i w ramach spółki cywilnej, wówczas przychodu z każdej z tych działalności sumują się.

Emeryt lub rencista, który rozpoczyna wykonywanie działalności gospodarczej winien dokonać rejestracji jako płatnik składek (formularz ZUS ZFA), oraz jako osoba ubezpieczona (formularz ZUS ZZA z kodem tytułu ubezpieczenia 05 10 XX).

Zgłoszenie musi być złożone w terminie siedmiu dni od dnia rozpoczęcia wykonywana pozarolniczej działalności gospodarczej.

6. Podsumowanie

Jak to zostało wykazane powyżej posiadanie statusu emeryta lub rencisty nie zawsze stawia osobę fizyczną w lepszej sytuacji niż osobę, która nie legitymuje się ustalonym prawem do emerytury lub renty.

W szczególności pracodawcy muszą pamiętać o tym, że zatrudniając emeryta lub rencistę muszą dopełnić obowiązki rejestracyjne, a później składać stosowane raporty i opłacać składki na ubezpieczenia społeczne.

Jednak w niektórych sytuacjach fakt, że osoba jest emerytem lub rencistą całkowicie wyłącza obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia społeczne – tak jest, gdy status taki posiada przedsiębiorca.