1. Umowa o pracę na czas określony na gruncie przepisów kodeksu pracy obowiązujących od dnia 1 maja 2004 r.
Rodzaje umów o pracę, które mogą na gruncie polskiego prawa pracy połączyć pracodawcę i pracownika zostały wymienione w art. 25 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p. Są wśród nich umowa o pracę zawarta na czas nieokreślony, na czas określony, na czas wykonania określonej pracy, umowa na zastępstwo, a także umowa na okres próbny.
Umowa o pracę na czas nieokreślony ze swej istoty zakłada istnienie między pracodawcą i pracownikiem stałej więzi prawnej. Z uwagi na szczególne uregulowania dot. zasad jej wypowiadania jest postrzegana przez pracowników jako najbardziej pożądana, bo najlepiej chroniąca ich interesy podstawa nawiązania stosunku pracy. Choć także po stronie pracodawców zapewnia ona największą stabilność zatrudnienia, często jest przez nich postrzegana jako najbardziej „uciążliwa" forma zatrudnienia. Choć art. 25 k.p. wskazuje na kilka rodzajów umów, które strony stosunku pracy mogą zawrzeć, w literaturze i doktrynie przyjmuje się, że to właśnie umowa o pracę na czas nieokreślony jest najbardziej typowym sposobem zatrudnienia. Konsekwencją takiego podejścia jest regulacja art. 251 k.p., zgodnie z którą zawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony jest równoznaczne w skutkach prawnych z zawarciem umowy o pracę na czas nieokreślony, jeżeli poprzednio strony dwukrotnie zawarły umowę o pracę na czas określony na następujące po sobie okresy, o ile przerwa między rozwiązaniem poprzedniej a nawiązaniem kolejnej umowy o pracę nie przekroczyła 1 miesiąca. W celu uniknięcia prób obchodzenia prawa, w § 2 tego przepisu ustawodawca wyraźnie wskazał, że uzgodnienie między stronami w trakcie trwania umowy o pracę na czas określony dłuższego okresu wykonywania pracy na podstawie tej umowy uważa się za zawarcie, od dnia następującego po jej rozwiązaniu, kolejnej umowy o pracę na czas określony w rozumieniu art. 251 § 1 k.p.
W dniu 22 sierpnia 2009 r. weszły w życie przepisy, które wpłynęły na sposób ich stosowania.
2. Umowa o pracę na czas określony w okresie od dnia 22 sierpnia 2009 r. do dnia 31 grudnia 2011 r., czyli na gruncie przepisów ustawy antykryzysowej
2.1. Regulacja podstawowa
Od dnia 22 sierpnia 2009 r. na gruncie prawa pracy obowiązują dodatkowe ograniczenia związane z zawieraniem z pracownikami umów o pracę na czas określony, wprowadzone postanowieniami ustawy z dnia 1 lipca 2009 r. o łagodzeniu skutków kryzysu ekonomicznego dla pracowników i przedsiębiorców (Dz. U. Nr 125, poz. 1035 z późn. zm.) - dalej ustawa antykryzysowa.
Jak wynika z art. 13 ustawa antykryzysowa, okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony, a także łączny okres zatrudnienia na podstawie kolejnych umów o pracę na czas określony między tymi samymi stronami stosunku pracy, nie może przekraczać 24 miesięcy. Za kolejną umowę na czas określony w rozumieniu tej regulacji uważa się umowę zawartą przed upływem 3 miesięcy od rozwiązania lub wygaśnięcia poprzedniej umowy zawartej na czas określony.
Najwięcej wątpliwości w zakresie stosowania powyższych regulacji było oczywiście związanych z regulacjami przejściowymi dotyczącymi umów o pracę na czas określony.
2.2. Przepisy przejściowe - umowy o pracę na czas określony trwające w dniu wejścia w życie ustawy antykryzysowej
Jak wynika z art. 35 ustawy antykryzysowej, do umów o pracę zawartych na czas określony trwających w dniu wejścia w życie ustawy antykryzysowej nie stosuje się przepisów art. 251 k.p. Do umów tych stosuje się natomiast przepisy art. 13 ustawy antykryzysowej. Niestety, ustawa nie wskazuje, od którego momentu w takiej sytuacji należało liczyć okres 24 miesięcy. W piśmiennictwie bez wątpliwości wskazywało się jednak, że 24-miesięczny, maksymalny okres zatrudnienia na podstawie umowy o pracę na czas określony należy liczyć w tym wypadku od dnia 22 sierpnia 2009 r., czyli od dnia wejścia w życie ustawy antykryzysowej.
Przykład
Strony zawarły pierwszą umowę o pracę na czas określony w dniu 1 września 2007 r. Obejmowała ona okres do dnia 31 sierpnia 2008 r. W dniu 1 września 2008 r. zawarły kolejną umowę o pracę na czas określony do dnia 31 sierpnia 2011 r.
W tym przypadku do okresu 24 miesięcy należy zaliczyć czas trwania umowy zawartej w dniu 1 września 2008 r., ale dopiero od dnia 22 sierpnia 2009 r. Okres 24 miesięcy minie więc w tym wypadku w dniu 21 sierpnia 2011 r. Tymczasem strony zawarły umowę do dnia 31 sierpnia 2011 r., czyli na okres dłuższy.
2.3. Przepisy przejściowe – umowy zawarte przed dniem wejścia w życie ustawy antykryzysowej, których termin rozwiązania przypada po dniu 31 grudnia 2011 r.
Jak wynika z art. 35 ust. 3 ustawy antykryzysowej, jeżeli termin rozwiązania umowy o pracę na czas określony, zawartej przed dniem wejścia w życie tej ustawy, przypada po dniu 31 grudnia 2011 r., umowa rozwiązuje się z upływem czasu, na który została zawarta.
Przykład
W dniu 1 stycznia 2009 r. strony zawarły umowę o pracę na czas określony do dnia 31 grudnia 2012 r. Umowa ta została więc zawarta przed dniem wejścia w życie ustawy antykryzysowej, a moment jej rozwiązania przypada po dniu 31 grudnia 2011 r. Mimo że trwa ona dłużej niż 24 miesiące liczone od dnia wejścia w życie ustawy antykryzysowej, rozwiąże się z upływem czasu, na który została zawarta.
2.4. Problemy praktyczne
Art. 13 ustawy antykryzysowej, inaczej niż art. 251 k.p., nie wyłącza wprost z zakresu stosowania umów o pracę na zastępstwo. Powstaje więc pytanie, jak traktować je na gruncie regulacji ustawy antykryzysowej. Poglądy wyrażane w tym zakresie w piśmiennictwie są rozbieżne. Część specjalistów wskazuje, że skoro ustawy antykryzysowej nie zawiera odpowiedniego wyłączenia, umowy te należy zaliczać do umów o pracę na czas określony, o których mowa w art. 13 ustawy antykryzysowej. Inni jednak podkreślają, że odmienności umów na czas określony i na zastępstwo oraz brak w ogólnych przepisach prawa pracy skutku w postaci przekształcenia trzeciej umowy na zastępstwo w umowę na czas nieokreślony przesądzają o tym, że umowa ta pomimo tego, że jest rodzajem umowy na czas określony, nie podlega regulacjom art. 13 ustawy antykryzysowej. Osobiście zgadzam się z drugim z przedstawionych poglądów.
2.4.2. Konsekwencje zawarcia umowy na okres dłuższy niż 24 miesiące
Niestety, ustawodawca nie uregulował w przepisach ustawy antykryzysowej konsekwencji zawarcia przez strony umowy o pracę na czas określony dłuższy niż 24 miesiące. Po dostrzeżeniu tego błędu zapowiadano uchwalenie przepisów, które miałyby tę sytuację regulować. Niestety, nie doszło do tego. Trudno więc jednoznacznie odpowiedzieć na pytanie o to, jakie skutki może mieć taka sytuacja. Tak naprawdę będzie można to zrobić dopiero wówczas, gdy tego rodzaju sprawy zostaną rozstrzygnięte przez sąd. Najbardziej realnym zagrożeniem wydaje się w tym wypadku uznanie, że strony zawarły umowę o pracę na czas nieokreślony. Jednak trzeba podkreślić, że pojawiające się obecnie na różnych łamach publikacje, w których autorzy wskazują bez wątpliwości, że umowa o pracę na czas określony zawarta pod rządami ustawy antykryzysowej na okres przekraczający 24 miesiące ulega przekształceniu w umowę o pracę zawartą na czas nieokreślony nie mają w chwili obecnej żadnych podstaw prawnych.
3. Umowy o pracę na czas określony od dnia 1 stycznia 2012 r. – regulacje wynikające z k.p. i przepisów przejściowych ustawy antykryzysowej
Na mocy art. 34 ust. 1 ustawy antykryzysowej, ograniczenia w zatrudnianiu pracownika na podstawie umów o pracę na czas określony wynikające z jej przepisów obowiązują nie dłużej niż do dnia 31 grudnia 2011 r. Z dniem 1 stycznia 2012 r. będzie więc należało stosować na ogólnych zasadach art. 251 k.p. Niestety, także i tym razem pracowników i pracodawców „dotkną" regulacje przejściowe.
Jak bowiem wynika z art. 34 ust. 2 ustawy antykryzysowej, do umów o pracę zawartych na czas określony trwających w dniu 1 stycznia 2012 r. stosuje się art. 251 k.p. Jeśli więc strony zawrą umowę o pracę na czas określony dłuższy niż do dnia 31 grudnia 2011 r., to umowa ta będzie traktowana jako jedna z umów o pracę na czas określony, o których mowa w art. 251 k.p. Na gruncie tej regulacji zawarcie kolejnej umowy o pracę na czas określony jest równoznaczne w skutkach prawnych z zawarciem umowy o pracę na czas nieokreślony, jeżeli poprzednio strony dwukrotnie zawarły umowę o pracę na czas określony na następujące po sobie okresy, o ile przerwa między rozwiązaniem poprzedniej a nawiązaniem kolejnej umowy o pracę nie przekroczyła 1 miesiąca. Umowa ta będzie więc w praktyce traktowana jako pierwsza z umów o pracę na czas określony w rozumieniu tej regulacji. Jeśli jednak zawarta w 2011 r. umowa będzie trwała jedynie do 31 grudnia 2011 r., to po 1 stycznia 2012 r. strony będą mogły zawrzeć dwie umowy na następujące po sobie okresy, a dopiero trzecia umowa będzie traktowana jako równoznaczna w skutkach prawnych z zawarciem umowy o pracę na czas nieokreślony.
Należy się spodziewać, że w 2012 r. pojawią się także wątpliwości dotyczące tego, w jaki sposób traktować kolejne umowy o pracę zawarte na czas określony przed wejściem w życie przepisów ustawy antykryzysowej i umowy zawarte po dniu 1 stycznia 2012 r. Czy jeśli przed dniem 22 sierpnia 2009 r. strony łączyły już dwie umowy o pracę na czas określony zawarte na okresy bezpośrednio po sobie następujące, umowa o pracę łączyła je także w okresie obowiązywania ustawy antykryzysowej, to umowa o pracę zawarta po 1 stycznia 2012 r. będzie trzecią umową o pracę na czas określony w rozumieniu art. 251 k.p., czy też pierwszą, gdyż okres obowiązywania ustawy antykryzysowej należy w tym wypadku traktować jako okres przerwy, pomimo że przerwa pomiędzy umowami na czas określony łączącymi strony faktycznie nie wystąpiła? Niestety, na dzień dzisiejszy trudno jednoznacznie odpowiedzieć także i na to pytanie.