Praca w narażeniu na cytostatyki (leki przeciwnowotworowe)

Narażenie na rżnego rodzaju szkodliwe czy wręcz niebezpieczne substancje i preparaty chemiczne stanowi nieodłączny element codziennych zagrożeń, jakie niesie ze sobą praca w służbie zdrowia. Są wśrd nich substancje i preparaty niebezpieczne dla środowiska, łatwopalne, drażniące, uczulające, a także o działaniu rakotwrczym czy mutagennym. Do tych ostatnich zaliczyć można leki przeciwnowotworowe, potocznie zwane cytostatykami.

Leki cytostatyczne to grupa substancji naturalnych i syntetycznych używanych w chemioterapii nowotworów, działających toksycznie na komórki nowotworowe. Choć dla wielu pacjentów oddziałów onkologicznych (z chorobami nowotworowymi) zdają się być one zbawienne, w przypadku pracowników długotrwale zatrudnionych w kontakcie z nimi (podczas ich rozpuszczania, podawania, czy nawet pielęgnowania pacjentów poddanych terapii cytostatykami) mogą stanowić poważne zagrożenie zdrowotne, przyczyniając się do rozwoju chorób zarówno nowotworowych, jak i nienowotworowych. To niewątpliwie właśnie z tego powodu personel zatrudniony w kontakcie z cytostatykami nie powinien wykonywać czynności, podczas których byłby narażony na promieniowanie jonizujące (wykonywanie bądź asystowanie podczas prześwietleń RTG, podawanie izotopów itp.).

Leki cytostatyczne - zagrożenia dla personelu

Toksyczne efekty wywierane przez leki cytostatyczne u pacjentów poddawanych chemioterapii znane są od wielu lat, jednakże wątpliwości budzą skutki zdrowotne zawodowego kontaktu z tymi substancjami. Wielu naukowców podjęło próby oszacowania ryzyka zawodowego w związku z taką pracą, jednak ich zdania są podzielone. Stwierdzono jednak z całą pewnością, że długotrwałe oddziaływanie na pracowników, którzy nie przestrzegają zasad bezpieczeństwa i higieny pracy podczas całego procesu chemioterapii, może powodować m.in.

• problemy z płodnością,
• choroby nowotworowe,
• wypadanie włosów,
• a także wiele schorzeń układu oddechowego, nerek czy wątroby.

Ponadto badania przeprowadzone przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi u pracowników oddziałów chemioterapii, wykazały przypadki ciężkich wad wrodzonych u ich potomstwa.
Do grup zawodowych najbardziej narażonych na szkodliwe działanie leków cytostatycznych zaliczyć można

• personel pielęgniarski,
• farmaceutów,
• lekarzy,
• salowych
• sanitariuszy szpitalnych.

Zasady BHP przy lekach przeciwnowotworowych

Podstawowym aktem prawnym regulującym pracę w narażeniu na leki cytostatyczne jest rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 czerwca 1996 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu leków cytostatycznych w zakładach opieki zdrowotnej (Dz. U. Nr 80, poz. 376 z późn. zm.) – dalej r.b.h.l.c. Przepis ten, nakłada na pracodawców zakładów opieki zdrowotnej szereg obowiązków w zakresie organizacji pracy z cytostatykami, jak również wprowadza zasady postępowania przy ich przygotowywaniu, podawaniu i przechowywaniu. Poniżej przedstawiam najważniejsze z nich.

Podstawowa zasada w zakresie organizacji pracy podczas przygotowywania leków cytostatycznych: praca ta powinna odbywać się w wydzielonym do tego celu pomieszczeniu, wyposażonym w lożę laminarną oraz z wydzielonym miejscem do niszczenia jednorazowych i czyszczenia wielorazowych środków ochrony indywidualnej. Wentylacja loży powinna być oddzielona od głównej wentylacji, a szkodliwe substancje powinny być filtrowane i wydmuchiwane na zewnątrz.
Bardzo istotny jest fakt, że takie pomieszczenie nie powinno znajdować się w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczeń służących do przechowywania środków spożywczych oraz przyrządzania i spożywania posiłków, jak również przy ciągach komunikacyjnych służących do ruchu pacjentów i odwiedzających. Naturalnie w samym pomieszczeniu do przygotowywania cytostatyków również nie wolno spożywać posiłków ani palić wyrobów tytoniowych.
Podczas samego procesu przygotowywania i podawania leków cytostatycznych personel powinien być zaopatrzony w środki ochrony indywidualnej. Producenci poszczególnych leków mogą wyznaczać szczegółowe, bardziej restrykcyjne zalecenia, natomiast podstawowymi ochronami osobistymi powinny być:

• jednorazowe rękawice (specjalnie przeznaczone do cytostatyków, o grubości uzależnionej od właściwości chemicznej rozpuszczanych leków. Rękawice powinny być długie, sięgające powyżej nadgarstków i nachodzące na mankiety fartucha. Ponadto rękawice powinny być zmieniane nie rzadziej niż co 30 minut),
• jednorazowe fartuchy (wykonane z nieprzepuszczalnego materiału, zapinane z tyłu, z długimi rękawami i ściśle przylegającymi mankietami),
• jednorazowe czepki (szczelnie zakrywające włosy i ściśle przylegające do twarzy),
• jednorazowe maski,
• okulary (lub gogle) ochronne (dopuszczalne jest stosowanie wielorazowego użytku – pod warunkiem ich dezynfekcji),
• jednorazowe osłony na buty z podeszwą antypoślizgową (ochraniacze na buty wykonane z nieprzepuszczalnego materiału, nachodzące na nogawkę od spodni).

Ochrony osobiste powinni również stosować pracownicy, którzy pośrednio uczestniczą w procesie leczenia cytostatykami. Będzie to personel sprzątający pomieszczenia, w których rozpuszczane są cytostatyki (np. po rozlaniu leku) oraz pralni szpitalnych, w których prana jest pościel z oddziałów onkologicznych.
Przepisy nakazują także, aby sprzęt medyczny używany do podawania leków cytostatycznych, zwłaszcza strzykawki, zestawy do przetoczeń oraz pompy infuzyjne był szczelny i zapewniał niewydostawanie się leku na zewnątrz, natomiast sprzęt używany podczas pielęgnacji chorych – w przypadku, gdy nie jest możliwe jego odkażanie – powinien być jednorazowego użytku.
W celu bezpieczeństwa i higieny zarówno pacjentom, jak i pracownikom, pościel oraz bielizna chorych leczonych lekami cytostatycznymi powinna być zmieniane codziennie
Określone w § 11 r.b.h.l.c. szczegółowe zasady postępowania przy przygotowywaniu i podawaniu leków cytostatycznych stanowią, że podczas otwierania ampułki z lekiem oraz nabierania leku do strzykawki należy ampułkę przykryć jałowym gazikiem zwilżonym w spirytusie w celu uniknięcia skaleczenia i skażenia skóry wyciekającym płynem (niektóre cytostatyki bardzo łatwo wchłaniają się przez skórę – nawet nieuszkodzoną – skąd przenikają do krwioobiegu), a w przypadku potrzeby usunięcia powietrza ze strzykawki, należy na zakończenie igły umocowanej na strzykawce trzymanej pionowo nałożyć w sposób jałowy sterylny gazik w celu zapobieżenia rozpylaniu leku (chodzi tu o uniknięcie przedostania się cytostatyków do powietrza, co skutkowałoby wchłanianiem go przez drogi oddechowe). W przypadku dzielenia leków tabletkowych należy unikać ich pylenia, jak również dotykania gołą ręką. W razie skażenia skóry cytostatykami należy ją dokładnie zmyć dużą ilością wody oraz osuszyć.
W myśl § 12 r.b.h.l.c., w pomieszczeniach, w których przygotowywane są leki cytostatyczne, powinny być wywieszone instrukcje bhp zawierające powyższe zasady.
Należy również pamiętać, że zarówno § 9 r.b.h.l.c., jak i rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. Nr 114, poz. 545 z późn. zm.), wprowadzają bezwzględny zakaz zatrudniania kobiet w ciąży, jak i karmiących piersią, przy wszystkich pracach związanych z lekami cytostatycznymi (a więc nie tylko przy rozpuszczaniu i podawaniu, ale również sprzątaniu, praniu itp.).