1. Wprowadzenie
Dostępne dane wskazują na duże rozpowszechnienie problemu właśnie wśród pracowników. W USA, według The National Institute on Drug Abuse (NIDA), 68 proc. osób nadużywających nielegalnych substancji psychoaktywnych pracuje na pełny etat lub w niepełnym wymiarze zatrudnienia. W tych samych badaniach ustalono, że co piąty pracownik w wieku 18-25 lat i co ósmy w wieku 26-34 lat nadużywa narkotyków będąc pracownikiem. Co więcej oszacowano, że co najmniej jeden z pięciu pracowników w USA i jeden z 10 w Australii ma problem z alkoholem lub narkotykami.
Praca pod wpływem substancji psychoaktywnych budzi oczywiście określone następstwa. 54 proc. pracowników w wieku 35-44 lat, którzy zginęli w wyniku wypadków w miejscu pracy było pod wpływem alkoholu lub narkotyków. Aż do 40 proc. wypadków śmiertelnych oraz 47 proc. urazów w przemyśle ma związek z alkoholem i alkoholizmem.
2. Wpływ nadużywania substancji psychoaktywnych na środowisko pracy
Wpływ nadużywania substancji psychoaktywnych, w tym alkoholu na środowisko pracy obejmuje wiele aspektów. Są to przede wszystkim:
– skutki zdrowotne,
– zmniejszona produktywność osób nadużywających,
– zagrożenie dla bezpieczeństwa wszystkich pracowników,
– trudności w podejmowaniu decyzji, w których trzeba uwzględniać zwiększone ryzyko,
– zły wpływ na morale pracowników – ci, którzy pracują pod wpływem substancji psychoaktywnych nie ponoszą żadnych konsekwencji – demoralizuje to te osoby, w dodatku obserwują to pracownicy nie nadużywający alkoholu, narkotyków i innych substancji i uważają to za niesprawiedliwe,
– w dalszym następstwie zaczyna to wpływać na relacje interpersonalne i wizerunek pracodawcy.
W związku z powyższym niezwykle ważne staje się zwrócenie uwagi na objawy wskazujące na nadużywanie substancji psychoaktywnych
Są to typowe znaki ostrzegawcze, niemniej jednak bardzo istotnym jest, by żaden z nich nie został potraktowany jako wskaźnik nadużywania substancji psychoaktywnych. Kilka lub wszystkie wskaźniki mogą sugerować istnienie problemu oraz być podstawą do podjęcie dodatkowych działań. Należą do nich:
– wygląd pracownika – zaniedbany, chwiejny chód, niewyraźna mowa, przekrwione albo szkliste oczy, zapach alkoholu w powietrzu wydechowym,
– zawodność – nieobecności w poniedziałek/piątek, częste spóźnienia, częsta nieobecność w miejscu pracy, niedotrzymywanie terminów,
– pogarszająca się jakość pracy – częstsze błędy, zadania muszą być wykonane „od nowa”, niezrozumienie poleceń, nieprzestrzeganie instrukcji, niska produktywność,
– pogorszenie stosunku do pracy – zła współpraca, narastające konflikty ze współpracownikami i klientami, pracownik staje się nerwowy, nie może się skupić, szybko się złości, przejawia objawy paranoidalne, np. obwinia innych o wszystko,
– posiadanie tzw. własnego zdania w każdej sytuacji – nielogiczne powody podejmowanych decyzji, nieprzestrzeganie procedur, w tym dotyczących bezpieczeństwa, podejmowanie niepotrzebnego ryzyka.
3. Najczęściej nadużywane substancje psychoaktywne i objawy ich nadużywania
Najczęściej nadużywaną substancją psychoaktywną jest oczywiście alkohol, w przypadku którego uwagę zwraca:
– zapach (w powietrzu wydychanym lub uogólniony),
– objawy upojenia, aż do zamroczenia, mogą występować zaburzenia równowagi,
– „szkliste spojrzenie”,
– zaburzenia koncentracji i pamięci,
– nieadekwatna uległość lub wojowniczość, kłótliwość, problemy w relacjach interpersonalnych,
– zaniedbania higieny osobistej,
– dysfunkcjonalność (patologiczne zachowania), absencja (zwłaszcza w poniedziałki).

@page_break@

Narkotykiem, który w ostatnich latach przyciąga najwięcej uwagi jest marihuana i toczące się wokół niej dyskusje na temat legalizacji. W latach 60., kiedy tzw. trawka zawierała 2 proc. tetrahydrokannabinolu (THC) - substancji halucynogennej, działającej na komórki mózgu - być może była „lekkim” środkiem. W ostatnich latach jednak obserwuje się wzrost zawartości czynnika aktywnego THC w badanych partiach narkotyków. Wynika to zarówno z tego, że rośnie produkcja marihuany modyfikowanej genetycznie, jak i odmiany przeznaczonej do uprawy w pomieszczeniach zamkniętych.
W wyniku palenia ziela marihuany, THC wnika do krwi, a następnie do tkanek, m.in. przechodzi przez barierę krew-mózg i wpływa na ośrodkowy układ nerwowy (OUN):
– zaburza wzrok i słuch – opóźnienie docierania bodźca o 1,5-2 s,
– spowolnia ruchy,
– utrudnia precyzyjną ocenę sytuacji,
– wskutek wpływu na móżdżek – powoduje zaburzoną koordynację ruchów kończyn (zaburzenia równowagi, problem z utrzymaniem pozycji pionowej) – osoba będąca pod wpływem marihuany ma problem z wykonywaniem precyzyjnych ruchów, np. z obsługą maszyn, samochodu,
– wywołuje zaburzenia psychiczne – silne lęki, podejrzliwość, niepokój, drażliwość, skłonność do przemocy, bezsenność oraz zaburzenia funkcjonowania społecznego, wskutek mniejszych zdolności poznawczych, większej absencji szkolnej i zawodowej.
Badania kierowców prowadzących samochód będąc pod wpływem marihuany wykazały, że ich droga hamowania przy prędkości 90 km/h jest o 15 proc. dłuższa, a w teście łosia (slalom pomiędzy słupkami) strącają o 30 proc. słupków więcej. Ponadto taki kierowca wolniej reaguje na sytuacje drogowe, później dostrzega inne pojazdy, ma większą tendencję do ryzykownego wyprzedzania innych pojazdów, wolniej przetwarza informacje świetlne i dźwiękowe, ma gorszą koncentrację, czujność i szybkość reakcji, zaburzenia widzenia (zlewanie się świateł w trakcie jazdy nocnej) i niewłaściwie reaguje w sytuacjach awaryjnych (np. gwałtownie zmienia pas).
Coraz więcej problemów wiąże się z nadużywaniem tzw. dopalaczy, obecnych na rynku od kilkunastu lat. Są to substancje o działaniu psychoaktywnym, zbliżonym do działania amfetaminy, często na bazie efedronu, mefedronu lub fentanylu. Stosowanych związków chemicznych jest bardzo wiele, stąd nie do końca poznamy mechanizm działania i bardzo często niemożliwe wykrycie przy użyciu standardowych testów laboratoryjnych. Wiadomo, że podnoszą poziom serotoniny i dopaminy – czyli działają podobnie do amfetaminy lub metamfetaminy. Objawami ich działania są: pobudzenie, euforia, uczucie przyjemności, niepokój, zaburzenia snu, koncentracji i pamięci, zachowania agresywne czy nawet zespół majaczeniowy.
4. Współpraca pracodawcy i służby medycyny pracy w opiece nad pracownikiem nadużywającym substancji psychoaktywnych
Uważa się, że powinna obowiązywać prosta filozofia pracodawcy w stosunku do pracownika w zakresie nadużywania substancji psychoaktywnych. Obejmuje ona następujące założenia:
– „jeśli chcesz nadużywać alkoholu lub narkotyków, to twoja sprawa”,
– „jeśli robisz to w pracy, albo jeśli ma to wpływ na twoją pracę, to nasza sprawa”,
– „jeśli chciałbyś przestać pić lub nadużywać narkotyków, może będziemy mogli ci pomóc”.
Strategia nakierowana na wolne od substancji psychoaktywnych środowisko pracy obejmuje zachęcenie pracowników, którzy mają problem z substancjami psychoaktywnymi do dobrowolnego poszukania pomocy. Obserwuje się, że zazwyczaj to duże zakłady pracy wprowadzają odpowiednie programy, by osiągnąć środowisko pracy wolne od substancji psychoaktywnych, natomiast małe firmy najczęściej nie podejmują takich działań.
Problemy pracownika z alkoholem czy innymi substancjami psychoaktywnymi stają się ważne, jeśli mają wpływ na jego zachowanie w miejscu pracy oraz na bezpieczeństwo. Należy wówczas przede wszystkim skoncentrować się na możliwości wykonywania pracy i zasadach bezpieczeństwa. Pracownik nie może podjąć/kontynuować pracy, jeśli istnieją jakiekolwiek wątpliwości co do jego stanu zdrowia. Działania muszą być zgodne z zasadami bhp w miejscu pracy oraz przepisami prawa, należy unikać konfrontacji, zachować spokój, stanowczość i nie dać się sprowokować do dyskusji. W późniejszym czasie, gdy pracownik wróci do pracy powinien otrzymać możliwość wyjaśnienia tej sytuacji w formie konstruktywnej konfrontacji.
Wszyscy pracownicy powinni uzyskać bardzo wyraźny komunikat, że nadużywanie alkoholu i nielegalnych substancji psychoaktywnych nie będzie tolerowane ze względów prawnych i z powodu zagrożenia dla bezpieczeństwa. Warto też pamiętać o tym, że opieranie się na objawach fizycznych nadużywania substancji psychoaktywnych może być niewystarczające. Dlatego też tak istotna jest współpraca pracodawcy ze służbą medycyny pracy. Lekarz sprawujący opiekę profilaktyczną jest najwłaściwszą osobą do oceny stanu danego pracownika, sprawdzenia, czy nie wymaga natychmiastowego leczenia oraz czy objawy nie są tak naprawdę wynikiem innej poważnej choroby.

@page_break@

5. Testy wykrywające substancje psychoaktywne
Testy na obecność narkotyków powinny być przeprowadzane we współpracy ze służbą medycyny pracy – dotyczy to zarówno wskazań do badania, jak i interpretowania wyników. Jeśli istnieją jakiekolwiek wątpliwości co do stanu pracownika, powinien być on zbadany przez lekarza. Pozwala to na uniknięcie fałszywych oskarżeń, gdy stan pacjenta jest spowodowany zupełnie innymi – niż nadużycie alkoholu czy narkotyków – przyczynami.
Przeprowadzanie takich badań może zniechęcić pracowników do pojawiania się w pracy po nadużyciu substancji psychoaktywnych, w pewien sposób działania takie chronią środowisko pracy przed negatywnymi skutkami alkoholu i narkotyków.
Testy muszą być przeprowadzane zgodnie z instrukcją, a możliwość ich przeprowadzania powinna być zawarta w regulaminie pracy. Wstępny test może być przeprowadzony w miejscu pracy, natomiast do potwierdzenia wstępnego wyniku konieczny jest test potwierdzający metodami chromatograficznymi. Oznacza to, że na podstawie powszechnie dostępnych testów, kupowanych w aptece nie można w sposób pewny potwierdzić nadużycia narkotyków, a więc również na przykład zwolnić pracownika.
Schemat przeprowadzania testów na obecność substancji psychoaktywnych jest różny i może obejmować:
– badania przy przyjmowaniu do pracy,
– okresowo przeprowadzane testy,
– testy w określonych przypadkach, przy uzasadnionym podejrzeniu,
– testy losowe,
– testy po wypadkach przy pracy,
– testy po długotrwałej nieobecności podczas powrotu do pracy.
Najważniejszym elementem prawidłowej profilaktyki i prewencji nadużywania substancji psychoaktywnych jest prawidłowo prowadzona edukacja pracowników, obejmująca m.in. szczegółowe omówienie zasad/strategii obowiązujących w miejscu pracy. Znaczenie szkoleń organizowanych dla osób zatrudnionych wynika z tego, że:
– zwiększają świadomość skutków zdrowotnych i zagrożeń w miejscu pracy wynikających z nadużywania substancji psychoaktywnych,
– zwracają uwagę na problemy związane z tymi substancjami w miejscu pracy,
– pomagają zapobiegać problemom w miejscu pracy,
– zwiększają świadomość zasad/strategii i stosowanie się do nich.
Prawidłowo przeprowadzone szkolenie obejmuje informacje o:
– skutkach działania alkoholu i innych substancjach psychoaktywnych,
– szkodliwym wpływie nadużywania substancji psychoaktywnych na otoczenie – rodzinę i współpracowników,
– objawach szkodliwego picia oraz nadużywania substancji psychoaktywnych – na co zwrócić uwagę u współpracowników?
– narzędziach do samooceny,
– gdzie uzyskać pomoc,
– przepisy prawne i zasady w miejscu pracy,
– techniki radzenia sobie ze stresem,
– znaczeniu wsparcia ze strony kolegów i rodziny.

Zidentyfikowanie problemów związanych z nadużywaniem substancji psychoaktywnych i przeciwdziałanie skutkom w miejscu pracy są bardzo ważne ze względu na wysokie koszty wynikające z absencji związanej z nadużywaniem alkoholu/narkotyków, zmniejszoną produktywnością oraz wypadkami związanymi z pracą. Ponadto, identyfikowanie problemu i reagowanie na niego pomaga pracownikom, którzy próbują wyjść z uzależnienia i pozwala na tworzenie bezpiecznego miejsca pracy.

prof. dr hab. med. Jolanta Walusiak-Skorupa,
lek. Agnieszka Lipińska-Ojrzanowska,
dr hab. med. Marta Wiszniewska

Artykuł pochodzi z miesięcznika „Praca i Zdrowie".