Z tytułu podróży odbywanych przez kierowców transportu międzynarodowego w okresie do dnia 3 kwietnia 2010 r. przysługują im należności co najmniej takie, jak wynikające z powszechnie obowiązujących aktów wykonawczych wydanych na podstawie art. 775 § 2 k.p. – stwierdził SN w wyroku z dnia 22 lipca 2015 r. (I PK 95/15).

SN przypomniał, że kwestia ta była już przedmiotem uchwały  składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14 (OSNP 2014 Nr 12, poz. 164), w której wyrażono pogląd, że zapewnienie pracownikowi (kierowcy samochodu ciężarowego) odpowiedniego miejsca do spania w kabinie tego pojazdu podczas wykonywania przewozów w transporcie międzynarodowym nie stanowi zapewnienia przez pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie wysokości oraz warunków ustalania należności przysługujących pracownikowi zatrudnionemu w państwowej lub samorządowej jednostce sfery budżetowej z tytułu podróży służbowej poza granicami kraju, co powoduje, że pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1-3 tego rozporządzenia albo na korzystniejszych warunkach i wysokości, określonych w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy lub innych przepisach prawa pracy. SN podkreślił, że w wyniku nowelizacji ustawy o czasie pracy kierowców powstała sytuacja prawna, w której podróże kierowców transportu międzynarodowego odbywane w okresie do dnia 3 kwietnia 2010 r. nie stanowiły podróży służbowych w rozumieniu art. 775 § 1 k.p. (nie mają więc zastosowania wprost przepisy powszechnie obowiązujące dotyczące zwrotu kosztów podróży służbowych), a po tej dacie są one podróżami służbowymi (art. 2 pkt 7 ustawy o czasie pracy kierowców) i kierowcom przysługują należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem tego zadania służbowego, ustalane na zasadach określonych w art. 775 § 3-5 k.p. (art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców). Jednakże za okres do dnia 3 kwietnia 2010 r. moc prawną zachowały korzystniejsze dla pracowników (przyznające diety i zwrot kosztów noclegu) postanowienia układów zbiorowych pracy (regulaminów wynagradzania) oraz umów o pracę (art. 9 § 2 i art. 18 § 2 k.p.). W orzecznictwie (które w tej mierze można uznać za utrwalone) przyjmuje się też, że w przypadku nieustalenia w układzie zbiorowym (regulaminie wynagradzania) lub umowie o pracę świadczeń z tytułu podróży odbywanych przez kierowcę, jej koszty mogą podlegać wyrównaniu w wysokości odpowiadającej należnościom (dietom) z tytułu podróży służbowej przewidzianym w przepisach powszechnie obowiązujących dla pracowników wykonujących rzeczywiście podróże służbowe.

W stanie faktycznym sprawy, w której wyrok zapadł 22 lipca 2015 r., powód był zatrudniony w pozwanej Spółce na podstawie umowy o pracę na stanowisku kierowcy. Strony ustaliły jako miejsce wykonywania pracy przez powoda Polskę i kraje Europy oraz określiły jego prawo do diet na pokrycie kosztów wyżywienia. Zgodnie z obowiązującym u strony pozwanej regulaminem wynagradzania w brzmieniu obowiązującym od 1 września 2008 r., po pierwsze - diety zagraniczne i krajowe rozliczane są na podstawie złożonych i zweryfikowanych druków delegacji zagranicznych i krajowych, zgodnie z rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej, a po drugie - ponieważ wszystkie pojazdy przeznaczone do ruchu międzynarodowego wyposażone są w dwa miejsca do spania, przeto pracownikom w ruchu zagranicznym nie przysługuje ryczałt za noclegi.

Sąd rejonowy uznał, że w świetle uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 19 listopada 2008 r., II PZP 11/08 (OSNP 2009 nr 13-14, poz. 166) powód nie odbywał podróży służbowych w rozumieniu art. 775 § 1 k.p., a ponadto przyznanie mu prawa do diet "według zasad przewidzianych w obowiązujących przepisach" nie oznacza uprawnienia powoda do zwrotu kosztów noclegu należnych z tytułu podróży służbowej. Sąd pierwszej instancji zwrócił uwagę, że od dnia 3 kwietnia 2010 r., a więc od daty znowelizowania ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o czasie pracy kierowców (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1155 z późn. zm.), powód pozostawał w podróży służbowej (art. 2 pkt 7 tej ustawy) i przysługiwały mu należności z tego tytułu ustalone na zasadach określonych w art. 775 § 3-5 k.p. (art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców). Kwestia należności powoda z tytułu podróży służbowych była jednak - zgodnie z art. 775 § 5 k.p. - uregulowana w regulaminie wynagradzania, a ponadto powód nie przedkładał pracodawcy rachunków z tytułu poniesionych kosztów noclegu, gdyż korzystał z miejsc przystosowanych do spania w kabinie samochodu.

Wyrokiem z dnia 3 lipca 2013 r. sąd okręgowy oddalił apelację powoda od powyższego wyroku, podzielając ustalenia i "zasadniczo" ocenę prawną sądu pierwszej instancji.

W skardze kasacyjnej powód zarzucił naruszenie prawa materialnego:

- art. 14. ust. 1 ustawy o czasie pracy kierowców w związku z art. 8 ust. 8 rozporządzenia WE nr 561/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie harmonizacji niektórych przepisów socjalnych odnoszących do transportu drogowego oraz zmieniającego rozporządzenie Rady (EWG) nr 3821/85 i (WE) 2135/98, jak również uchylającego rozporządzenie Rady (EWG) nr 3820/85 (Dz. U. UE L 2006 Nr 102, s. 1; dalej jako rozporządzenie nr 561/06), przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że zgoda powoda zatrudnionego na stanowisku kierowcy międzynarodowego na odbywanie odpoczynku w pojeździe jest pojęciem tożsamym z dokonaniem wyboru miejsca odpoczynku, w sytuacji gdy w rzeczywistości strona pozwana nie stworzyła żadnej możliwości wyboru takiego miejsca, a tym samym nie mogła wyłączyć prawa powoda do żądania zwrotu kosztów noclegu w formie ryczałtu;

- art. 775 k.p. w związku z § 9 ust. 4 rozporządzenia z 2002 r., przez błędną wykładnię prowadzącą do niezastosowania przepisów rozporządzenia, a przejawiającą się w uznaniu, że powyższych przepisów nie należało zastosować na zasadzie analogii do rozliczania należności z tytułu podróży służbowych powoda do dnia 3 kwietnia 2010 r., pomimo tego że z uwagi na specyfikę pracy powoda, który pracował w szczególnie trudnych warunkach, a w szczególności z uwagi na to, iż każdorazowo nieprzerwanie przebywał poza granicami przez minimum 4 tygodnie (średnio przez 6 tygodni), przy czym powrót do kraju był uzależniony tylko i wyłącznie od zgody strony pozwanej, zaś w trakcie trwania takiej podróży obowiązkiem powoda było sprawowanie pieczy nad pojazdem oraz przewożonym ładunkiem, przy czym jego odpoczynek był notorycznie zakłócany głośną pracą agregatu znajdującego się w odległości 30 cm od miejsca, w którym nocował, czy brakiem wyposażenia samochodu w klimatyzację postojową, a tym samym odpoczywanie miało miejsce w bardzo wysokich temperaturach, to nie należało mu zrekompensować tych wszystkich niedogodności i uciążliwości, przy czym oczywiste jest, że wypłacane diety pokrywały powodowi koszty związane z wyżywieniem w wielotygodniowej zagranicznej podróży, zaś tzw. zryczałtowane zadaniowe wynagrodzenie za utrzymanie czystości, załadunek, rozładunek, miało rekompensować pracę w godzinach nadliczbowych, bowiem czynności te mieszą się w pojęciu czasu pracy kierowcy, a tym samym nie mogło rekompensować uciążliwości związanych z odbywaniem odpoczynku w takich warunkach;

- art. 775 k.p. w związku z § 9 ust. 4 rozporządzenia z 2002 r., przez jego błędną wykładnię, a w konsekwencji niezastosowanie, polegającą na zawężeniu pojęcia "bezpłatny nocleg" do warunków technicznych kabiny samochodu ciężarowego, w tym jej wymiarów, ogrzewania, z pominięciem tak istotnych okoliczności jak obowiązek pilnowania samochodu oraz przewożonego towaru, głośne funkcjonowanie agregatu, wykonywanie rozładunków w czasie odpoczynku na tzw. rampie, odpoczynek w bardzo wysokich temperaturach.

Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o "zmianę zaskarżonego wyroku i uwzględnienie powództwa w całości", ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi drugiej instancji.

Postanowieniem z dnia 22 lipca 2014 r. SN zawiesił postępowanie kasacyjne z uwagi na śmierć powoda, a następnie postanowieniem z dnia 10 kwietnia 2015 r. postępowanie to zostało podjęte z udziałem następców prawnych zmarłego.

SN uznał, że skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, gdyż zaskarżony wyrok pozostaje w sprzeczności z wykładnią prawa przedstawioną w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 12 czerwca 2014 r., II PZP 1/14 (OSNP 2014 Nr 12, poz. 164), o której mowa na wstępie. W konsekwencji - w rzeczywistości - także z tytułu podróży odbywanych przez kierowców transportu międzynarodowego w okresie do dnia 3 kwietnia 2010 r. przysługują im należności co najmniej takie, jak wynikające z powszechnie obowiązujących aktów wykonawczych wydanych na podstawie art. 775 § 2 k.p.

Dalej Sąd Najwyższy wskazał, że art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/06 (posługujący się pojęciem miejsca do spania w aspekcie dziennych i tygodniowych okresów odpoczynku) nie dotyczy uprawnień w zakresie przysługiwania kierowcy od pracodawcy należności na pokrycie kosztów wyjazdów poza bazę w celu wykonywania pracy (podróży służbowych), nie może więc służyć ocenie przesłanek takich uprawnień, w szczególności przesłanek przysługiwania ryczałtu za nocleg. Również w ustawie o czasie pracy kierowców (posługującej się w art. 14 ust. 1 określeniem "miejsce do spania" w kontekście odpoczynku dobowego), nie uregulowano zasad przysługiwania należności na pokrycie kosztów związanych z wykonywaniem podróży służbowej, odsyłając wyraźnie i wprost (art. 21a) w tym zakresie do art. 775 § 3-5 k.p. Odesłanie do przepisów Kodeksu pracy nie zawiera żadnych ograniczeń czy modyfikacji ich stosowania względem kierowców, w szczególności odbywających wielokrotne podróże służbowe za granicę. Ustawa o czasie pracy kierowców formalnie odsyła do stosowania art. 775 § 3-5 k.p. Nie odsyła więc do art. 775 § 1 k.p. (gdyż zawiera własną definicję podróży służbowej) oraz nie odsyła do art. 775 § 2 k.p., w którym określono (w szczególności) przedmiot regulacji przepisów wykonawczych (zgodnie z art. 92 ust. 1 Konstytucji RP - zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu). Z art. 775 § 2 k.p. wynika, że rozporządzenie wykonawcze powinno regulować następujące świadczenia: diety (ich wysokość, z uwzględnieniem czasu trwania podróży, a w przypadku podróży poza granicami kraju - walutę, w jakiej będzie ustalana dieta i limit na nocleg w poszczególnych państwach) oraz zwrot (warunki zwrotu) kosztów przejazdów, zwrot kosztów noclegów i zwrot innych wydatków.

Zgodnie z art. 775 § 3 k.p., warunki wypłacania należności z tytułu podróży służbowej określa się w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania. Według art. 775 § 5 k.p., w przypadku gdy układ zbiorowy pracy, regulamin wynagradzania lub umowa o pracę nie zawiera postanowień, o których mowa w § 3, (czyli nie zawiera uregulowań dotyczących warunków wypłacania wszystkich należności z tytułu podróży służbowej), pracownikowi przysługują należności na pokrycie kosztów podróży służbowej odpowiednio według przepisów, o których mowa w § 2. Oznacza to, że przepisy wykonawcze ustalają minimalny standard wszystkich świadczeń z tytułu podróży służbowych (diet oraz zwrotu kosztów przejazdów, noclegów i innych wydatków), które w układzie zbiorowym pracy, regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę mogą być uregulowane korzystniej dla pracownika (art. 9 § 2 i art. 18 § 2 k.p.). W razie braku takich regulacji lub uregulowania mniej korzystnego dla pracownika, zastosowanie będą miały przepisy wykonawcze. Odesłanie w art. 21a ustawy o czasie pracy kierowców do art. 775 § 3-5 k.p. oznacza więc pośrednio także odesłanie do art. 775 § 2 k.p., a w konsekwencji uznanie, że kierowcy-pracownikowi przysługuje zwrot kosztów noclegu według zasad ustalonych w przepisach wykonawczych wydanych na podstawie art. 775 § 2 k.p., chyba że korzystniejsze dla niego zasady zostały ustalone według art. 775 § 3 k.p. (w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania albo w umowie o pracę, jeżeli pracodawca nie jest objęty układem zbiorowym pracy lub nie jest obowiązany do ustalenia regulaminu wynagradzania).

Sąd Najwyższy stwierdził, że w rozporządzeniu z 2002 r. - obowiązującym w okresie objętym roszczeniami w rozpoznawanej sprawie - nie zamieszczono przepisu pozwalającego na szczególny sposób ustalania (w formie ryczałtu) należności przysługujących pracownikom (w tym kierowcom) odbywającym wielokrotne podróże służbowe za granicę. Wysokość należności przysługujących pracownikom z tytułu podróży służbowych za granicę (w tym kierowcom odbywającym wielokrotne podróże) została tym samym określona przez prawodawcę, w szczególności, co do wysokości ryczałtu z tytułu zwrotu kosztów noclegu.

Zwrot kosztów noclegu reguluje § 9 rozporządzenia, według którego za nocleg przysługuje pracownikowi zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach ustalonego na ten cel limitu określonego w załączniku do rozporządzenia (ust. 1), natomiast w razie nieprzedłożenia rachunku za nocleg, pracownikowi przysługuje ryczałt w wysokości 25% limitu (ust. 2). Wreszcie podstawowy dla rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego § 9 ust. 4 rozporządzenia stanowi, że zwrot kosztów noclegu - zarówno w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym, w granicach ustalonego na ten cel limitu, jak i w kwocie ryczałtu w wysokości 25% limitu przy braku rachunku - nie przysługuje pracownikowi, gdy pracodawca (lub strona zagraniczna) zapewnia pracownikowi "bezpłatny nocleg".

Łączna analiza przedstawionych powyżej przepisów - w ocenie powiększonego składu Sądu Najwyższego zawarta w uchwale z dnia 12 czerwca 2014 r. - pozwala na sformułowanie następujących wniosków szczegółowych. Po pierwsze, pojęcia "odpowiednie miejsce do spania" i "bezpłatny nocleg" nie mogą być utożsamiane (zamiennie traktowane), a wręcz odwrotnie - użycie różnych sformułowań w przepisach prawa oznacza, że są to różne pojęcia. Po drugie, zasadniczo prawodawca odnosi pojęcie "noclegu" do usługi hotelarskiej (motelowej; pośrednio także do noclegu opłaconego w cenie karty okrętowej lub promowej), o czym świadczy nie tylko zwrot kosztów w wysokości stwierdzonej rachunkiem hotelowym (za usługi hotelarskie), ale także wysokość ustalonych limitów. Po trzecie, usługa hotelarska obejmuje szerszy zakres świadczeń niż tylko udostępnienie "miejsca do spania", w szczególności możliwość skorzystania z toalety, prysznica, przygotowania gorących napojów itp., a także (ewentualnie) zapewnienie wyżywienia, co powoduje obniżenie diety. Po czwarte, brak przedstawienia rachunku za usługi hotelarskie oznacza, że pracownik nie korzystał z hotelu (wzgląd na racjonalnego prawodawcę, który to przewidział); wówczas zwrot kosztów noclegu zostaje ograniczony do 25% limitu stanowiącego ryczałt za koszty realnie ponoszone w czasie podróży, bez korzystania z usług hotelowych. Po piąte, istota "ryczałtu" jako świadczenia kompensacyjnego (w tym wypadku przeznaczonego na pokrycie kosztów noclegu) polega na tym, że świadczenie wypłacane w takiej formie z założenia jest oderwane od rzeczywistego poniesienia kosztów i nie pokrywa w całości wszystkich wydatków z określonego tytułu (bo nie są one udokumentowane); w zależności od okoliczności konkretnego przypadku kwota ryczałtu - która jako uśredniona i ujednolicona ustalona jest przez prawodawcę - pokryje więc pracownikowi koszty noclegowe w wymiarze mniejszym albo większym niż faktycznie przez niego poniesione. Prowadzi to do ogólnego wniosku, że zapewnienie przez pracodawcę pracownikowi (kierowcy wykonującemu przewozy w międzynarodowym transporcie drogowym) odpowiedniego miejsca do spania w kabinie samochodu ciężarowego, czyli wyposażenie samochodu w odpowiednie urządzenia (leżankę, klimatyzację, ogrzewanie itp.) pozwala na wykorzystanie przez kierowcę w samochodzie dobowego (dziennego) odpoczynku, przy spełnieniu warunków określonych w art. 8 ust. 8 rozporządzenia nr 561/06, natomiast nie oznacza zapewnienia mu przez pracodawcę bezpłatnego noclegu w rozumieniu § 9 ust. 4 rozporządzenia z 2002 r. Taki stan rzeczy uprawnia pracownika do otrzymania od pracodawcy zwrotu kosztów noclegu, co najmniej na warunkach i w wysokości określonych w § 9 ust. 1 lub 2 tego rozporządzenia.

Wobec powyższego SN przekazał sprawę sądowi okręgowemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Źródło: www.sn.pl, stan z dnia 20 sierpnia 2015 r.