Polska, podobnie jak cała Europa, starzeje się, a występujące w ostatnich dwóch dekadach przemiany procesów demograficznych (w tym zwłaszcza obniżanie się wskaźnika urodzeń, wzrastająca długość życia i osiąganie wieku emerytalnego przez pokolenie osób, które urodziły się w latach powojennego boomu demograficznego) są głównym czynnikiem zmian struktury wieku ludności. W 2011 r. osoby w wieku 50+ stanowiły ok. 42% populacji mieszkańców UE-27, przy czym wartość tego wskaźnika jest zróżnicowana terytorialnie – od ok. 31% w Irlandii po ok. 45% w Niemczech, Bułgarii i we Włoszech.

Podobny rozkład terytorialny ma udział osób w wieku 65+ w populacji, najwyższy poziom osiągając w Niemczech i we Włoszech (ponad 20%). Polska, z udziałem osób w wieku 50+ rzędu ok. 38% i osób w wieku 65+ na poziomie ok. 14%, należy - obok takich krajów jak Rumunia, Hiszpania i Wielka Brytania - do stosunkowo młodych demograficznie państw członkowskich UE. Znacznie młodsze są natomiast: Irlandia, Cypr, Luksemburg, czy Słowacja, w których udział osób w wieku 50+ sięga 31-36%, zaś osób w wieku 65+ – nie przekracza 13%.

Relatywnie dobrą sytuację demograficzną w Polsce potwierdza także średnia wieku – 38 lat w 2011 r. (38,4 roku w 2012 r.) wobec średniej UE-27 na poziomie 41,2 roku czy 44,6 roku w Niemczech (45 w 2012 r.), jak również współczynnik obciążenia demograficznego osobami starszymi, który w 2011 r. pozostawał na poziomie 18,9, wobec 26,2 w UE-27, zaledwie 17 w Irlandii i Słowacji oraz ok. 30 w Niemczech i we Włoszech. Ten optymistyczny obraz zaburzają jednak prognozy demograficzne. Przewiduje się, że w 2035 r. udział osób w wieku 50+ w całej populacji Polski przekroczy średnią unijną 46% - wobec projektowanego dla UE-27 poziomu 45,1%. Co więcej, współczynnik obciążenia demograficznego osobami w wieku poprodukcyjnym wzrośnie do poziomu 46 (w tym aż 92 w przypadku kobiet).

Już obecnie w naszym kraju – według wyników narodowego spisu powszechnego – współczynnik obciążenia demograficznego osobami w wieku poprodukcyjnym wskazuje, że na jedną osobę w wieku produkcyjnym przypada 27 osób w wieku poprodukcyjnym, co oznacza wzrost tego wskaźnika o 3 osoby z poziomu 24 do poziomu 27 w ciągu ostatnich 9 lat.

W perspektywie najbliższych dwudziestu pięciu lat rola czynnika demograficznego w kształtowaniu potencjalnych zasobów pracy wzrośnie, co wymaga podjęcia aktywnych działań sprzyjających, w szczególności wydłużenia okresu aktywności zawodowej oraz aktywizacji osób obecnie nieaktywnych w wieku 45/50+. Tymczasem w Polsce potencjalne zasoby pracy starszego pokolenia wciąż wykorzystywane są w znacznie mniejszym stopniu niż w krajach UE.

Polska, przy dość wysokim (powyżej średniej unijnej) wskaźniku zatrudnienia osób w wieku 15-64 lata (59,7% przy średniej dla UE-27 na poziomie 64,3% w 2011 r.), należy do krajów o najniższym wskaźniku zatrudnienia osób w wieku 55-64 lata (36,9%), zwłaszcza wśród kobiet (27,3%). Niski jest także wskaźnik zatrudnienia osób w wieku 50-64 lata – 48,4% (w 2011 r.), co plasuje Polskę na czwartej pozycji od końca, przed Węgrami, Słowenią i Maltą.

Należy jednak podkreślić, że w ciągu ostatnich kilku lat nastąpiła znaczna poprawa wskaźnika zatrudnienia dla obu omawianych grup wieku – w 2004 r. wskaźnik dla osób w wieku 50-64 lata sięgał w Polsce zaledwie 37,9%, a dla osób w wieku 55-64 lata – 26,1%, w tym dla kobiet – odpowiednio – 31,4% i 19,1%, podczas gdy dla UE-27 było to – odpowiednio – 43% i 61%. Skutkowało to tym, że przez wiele lat Polska wraz z Maltą zamykała ranking państw UE (z punktu widzenia wskaźnika zatrudnienia), wyraźnie odstając od pozostałych członków Unii.

Warto też zwrócić uwagę na dysproporcje między wskaźnikiem zatrudnienia starszych grup wieku w porównaniu z populacją w wieku produkcyjnym ogółem. W takich krajach, jak Szwecja, Estonia, Litwa, Łotwa, Słowacja, Wielka Brytania czy Irlandia, w grupie 50-64 lata wskaźnik zatrudnienia w zasadzie się nie zmienia, podczas gdy w Słowenii, Austrii i na Malcie – jest wyraźnie niższy niż średni dla wieku produkcyjnego. Również w Polsce różnice te są wyraźne – wskaźnik zatrudnienia jest niższy o ponad 10 pkt proc. dla osób w wieku 50-64 lata i ponad 20 pkt proc. dla osób w wieku 55-64 lata w porównaniu z kategorią 15-64 lata.

Edward Kołodziejczyk