Dla zdrowia i życia pracowników nie jest obojętne jaką pracę, w jakim rozmiarze, w jakich warunkach i w jaki sposób rozłożoną w ciągu doby świadczą.
Liczne badania empiryczne potwierdzają, że pracownicy nocni są stale przemęczeni. Według Amerykańskiego Towarzystwa Zaburzeń Snu wiele osób cierpi na zaburzenia snu wynikające z pracy w systemie zmianowym wymagającym pracy nocnej. Osoba pracująca w nocy musi spać w dzień. Sen dzienny jest krótszy od nocnego o około dwie godziny, ponieważ w ciągu dnia temperatura ciała człowieka przekracza optimum odpowiednie dla snu. Taki sen często jest podzielony na części, a w porze normalnej aktywności pojawia się potrzeba odbywania drzemek (zob. K. Zużewicz, K. Kwarecki, Skutki fizjologiczne pracy zmianowej, Warszawa 1999).
Zdaniem lekarzy i fizjologów praca w nocy sprzyja powstawaniu zaburzeń żołądkowo – jelitowych, choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, zwiększa ryzyko zawałów serca i innych schorzeń kardiologicznych, a także zaburzeniom nastroju i zdrowia psychicznego, w tym depresji i lęków (zob. J. Waterhouse, D. Minors, M. Waterhouse, Twój zegar biologiczny, Warszawa 1998).
Badania nad rozkładem wypadków przy pracy w poszczególnych godzinach doby, przeprowadzone w USA, wykazały trzykrotnie wyższy wskaźnik zgłoszeń wypadków przy pracy w porze nocnej i wczesnoporannej, niż podczas dziennych godzin pracy (zob. F. A. Fathallach, G. E. Brogmus, Hourly Trends in Workers' Compensation Claims, Ergonomics 1999, vol. 42, no. 1).
Z powyższych względów ustawodawca wprowadził odrębne przepisy regulujące wykonywanie pracy w nocy.
 
Ustalanie pory nocnej
 
Dzień pracy składa się z pory dziennej i pory nocnej. Ze względu na to, że praca w nocy jest dla pracowników bardziej niedogodna, ustawodawca w szczególny sposób reguluje taką pracę. Pora nocna obejmuje 8 godzin pomiędzy godzinami 21.00 i 7.00 (art. 1517 § 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm., dalej k.p.). Dokładne określenie pory nocnej powinno nastąpić w układzie zbiorowym pracy, regulaminie pracy, w obwieszczeniu pracodawcy lub w umowie o pracę. Granice pory nocnej nie muszą być identyczne dla wszystkich pracowników w zakładzie pracy. Poszczególne grupy pracowników mogą mieć inne przedziały tej pory. W przypadku, gdy pracodawca nie określi dokładnie pory nocnej, przyjmuje się że pora nocna w danym zakładzie pracy trwa 10 godzin pomiędzy 21.00 a 7.00. Oznacza to, że pracownicy, którzy wykonywali w tym czasie pracę będą mieli prawo do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w nocy.
 
Pracownicy, którzy nie mogą pracować w nocy
 
Przepisy wprowadzają zakazy zatrudniania w nocy określonych kategorii pracowników, są to:
– kobiety w ciąży (art. 178 § 1 k.p.);
– osoby opiekujące się dziećmi do lat 4, chyba że wyrażą zgodę na taką pracę (art. 178 § 2 oraz art. 1891 k.p.);
– pracownicy młodociani (art. 203 § 1 k.p.), pora nocna dla pracowników młodocianych ustalona została na czas pomiędzy 22.00 a 6.00, a w przypadku młodocianych poniżej 16 roku życia – pomiędzy 20.00 a 6.00 (art. 203 § 11 k.p.);
– pracownicy niepełnosprawni, chyba że lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne, a w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad pracownikiem wyrazi zgodę na pracę w nocy (art. 15 ust. 3 i art. 16 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721).
Zatrudnienie wyżej wymienionych osób w porze nocnej jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika (art. 281 pkt 5 k.p.).
 
Wymiar czasu pracy pracownika nocnego
 
Pracownik, którego rozkład czasu pracy obejmuje w każdej dobie co najmniej 3 godziny pracy w porze nocnej lub którego co najmniej ¼ czasu pracy w okresie rozliczeniowym przypada na porę nocną, jest pracownikiem pracującym w nocy. Czas pracy pracującego w nocy, wykonującego prace szczególnie niebezpieczne albo związane z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym nie może przekraczać 8 godzin na dobę.
Ograniczenie nocnego dobowego wymiaru czasu pracy nie dotyczy:
- pracowników zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz
- przypadków konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii (art. 1517 k.p.). Wykaz prac szczególnie niebezpiecznych albo związanych z dużym wysiłkiem fizycznym lub umysłowym określa pracodawca w porozumieniu z zakładową organizacją związkową, a jeżeli u pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – z przedstawicielami pracowników wybranymi w trybie przyjętym u danego pracodawcy, oraz po zasięgnięciu opinii lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, uwzględniając konieczność zapewnienia bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników.
Na pisemny wniosek pracownika pracującego w nocy, pracodawca ma obowiązek poinformować właściwego inspektora pracy o zatrudnianiu pracowników pracujących w nocy (art. 1517 § 6 k.p.).
 
Wynagrodzenie za pracę w nocy
 
Za każdą godzinę pracy w porze nocnej pracownikowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie w wysokości 20% stawki godzinowej wynikającej z najniższego wynagrodzenia ustalonego na podstawie przepisów ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U. Nr 200, poz. 1679 z późn. zm.) – dalej u.m.w., art. 1518 k.p. Do wynagrodzenia tego nie wlicza się:
- nagrody jubileuszowej,
- odprawy pieniężnej przysługującej pracownikowi w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy oraz
- wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.
Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych aktów wewnątrzzakładowych mogą ustanowić, z korzyścią dla pracowników, wyższe od ustawowych dodatki za pracę w nocy. Stawka godzinowa dodatku za pracę w nocy musi być ustalana dla każdego pracownika w każdym miesiącu oddzielnie. Wysokość stawki godzinowej określa się poprzez podzielenie kwoty najniższego wynagrodzenia przez liczbę godzin przypadających do przepracowania w danym miesiącu.

Magdalena Rycak

Komentarz pochodzi z  Serwisu Prawa  Pracy i Ubezpieczeń Społecznych