Podmioty, które mogą zostać ukarane na podstawie art. 90 prawa budowlanego (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 z późn. zm., dalej: p.b.) to nie tylko inwestor, ale także inspektor nadzoru inwestorskiego i projektant, czyli osoby, które mają możliwość wstrzymania budowy w przypadku zaistnienia nieprawidłowości. Oczywiście ich odpowiedzialność w każdym przypadku kształtuje się indywidualnie i może dotyczyć różnych form działania jak współsprawstwo lub pomocnictwo.

Przestępstwo samowoli budowlanej występuje, w sytuacji, gdy wybudowany bądź też będący w trakcie budowy obiekt lub jego część, powstał bez wymaganego pozwolenia na budowę lub zgłoszenia. Na podstawie art. 90 p.b. zabroniony jest także czyn polegający na budowie przeprowadzonej wbrew sprzeciwowi wniesionemu przez właściwy organ. Należy pamiętać, że zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 25 czerwca 1996 r., sygn. V KKN 43/96 karana jest nie tylko sytuacja, w której roboty budowlane zostały podjęte niezgodnie z procedurą, ale także, gdy były kontynuowane tuż po wydaniu nakazu rozbiórki lub postanowienia o wstrzymaniu robót.

Przepisy przewidują sankcję w postaci grzywny, kary ograniczenia wolności a nawet pozbawienia wolności do dwóch lat. Pierwsza wymierzana jest w stawkach dziennych (od 10, 00 do 2 000, 00 złotych) i sąd ustalając jej wysokość bierze pod uwagę min. dochody sprawcy. Druga może zostać orzeczona w minimalnym wymiarze na miesiąc, w maksymalnym – 12 miesięcy wraz z obowiązkiem niedopłatnej pracy na cele społeczne. Dodatkowo sąd może dotkliwie ukarać sprawcę przez nałożenie na niego zakazu zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania zawodu.

Zanim jednak ruszy porces karny, powinno zakończyc się postępowanie administracyjne przeprowadzone przez organ nadzoru budowlanego. Ostateczna dezycja jednoznacznie potwierdzi fakt samowoli budowlanej oraz da postawy do opracowania przez prokuratora aktu oskarżenia. Próba legalizacji inwestycji po zakończeniu postępowania administracyjnego nie zwalnia z odpowiedzialności karnej.