Cztery pierwsze sprawy dotyczyły zarządzenia zastępczego Wojewody Wielkopolskiego, który uznał, że pewne daty propagują ustrój komunistyczny. Były to 23 lutego (w Poznaniu), 29 stycznia (w Krotoszynie), 22 stycznia ( w Pakosławiu), plac 31 stycznia ( Złotów) oraz 27 stycznia (Grodzisk Wielkopolski).
Konsekwencje ustawy dekomunizacyjnej
Obowiązująca od 2 września 2016 r. ustawa o zakazie propagowania komunizmu wprowadziła w art. 1 ust. 1 regulację, zgodnie z którą nazwy jednostek organizacyjnych, w tym dróg, ulic, mostów nie mogą upamiętniać osób, organizacji, wydarzeń lub dat symbolizujących komunizm lub inny ustrój totalitarny, ani w inny sposób takiego ustroju propagować.
Czytaj: Borówka Katarzyna, Zarządzenie zastępcze wojewody
Ustawa ta w art. 6 ust. 1 nałożyła na właściwe organy gmin obowiązek zmiany, w terminie 12 miesięcy od dnia jej wejścia w życie, nazw budowli, obiektów i urządzeń użyteczności publicznej symbolizujące komunizm. W przypadku niewykonania tego obowiązku przez organy jednostek samorządu terytorialnego, zgodnie z art. 6 ust. 2 ustawy wojewoda wydaje zarządzenie zastępcze, w którym nadaje nazwę zgodną z art. 1 ustawy.
Czytaj: Gdańsk: wojewoda nie zmusi miasta do zmiany Dąbrowszczaków na Kaczyńskiego
Nie można czcić Armii Czerwonej
Wojewoda za opinią wydaną przez Instytut Pamięci Narodowej stwierdził, że wymienione daty upamiętniają wkroczenie jednostek Armii Czerwonej. Jak pisał IPN - zgodnie z propagandową praktyką władz komunistycznych wydarzenie to celebrowane było - niezgodnie z faktami historycznymi - jako "dzień wyzwolenia" oraz powód do wyrażania wdzięczności społeczeństwa wobec Armii Czerwonej.
Opinie IPN były w każdym z tych przypadków identyczne, jakby to były kopie jednego pisma, tylko daty zmieniono.
Inne skojarzenia ludności
Tymczasem rady miast i gmin wspomnianych miejscowości twierdziły, że te daty bez podania roku społeczności miejscowe nie kojarzą się z ustrojem totalitarnym. I tak w Poznaniu - 23 lutego 1945 r. zdobyto Cytadelę i nastąpiło wyzwolenie miasta spod okupacji niemieckiej przez wojsko polskie. Armia Czerwona wkroczyła do miasta wcześniej 22-23 stycznia 1945 r.
W Pakosławiu - data 22 stycznia to kilka wydarzeń: opuszczenie miasta przez Niemców, powstanie styczniowe i Dzień Dziadka.
W Krotoszynie - 29 stycznia, to zdaniem Rady Miasta - data upamiętniająca wyzwolenie miasta przez wojska Armii Krajowej.
W Grodzisku Wielkopolskim - 27 stycznia to dzień zakończenia okupacji niemieckiej, a w Złotowie Plac 31 stycznia to data wyzwolenia miasta przez żołnierzy polskich, nie Armię Czerwoną.
WSA w Poznaniu uchyla zarządzenia
W czterech opisanych sprawach Wojewódzki Sąd Administracyjny uchylił zarządzenia zastępcze Wojewody Wielkopolskiego. Podstawowe argumenty to:
- wojewoda nie dokonał samodzielnej oceny znaczenia dat historycznych i należycie zarządzenia nie uzasadnił
- opinia IPN w sprawie wydarzeń historycznych i propagowania komunizmu nie jest wiążąca dla wojewody
- w świetle zasady lex retro non agit bezpośrednie stosowanie ustawy nowej nie może dotyczyć zdarzeń zaistniałych "w całości" przed jej wejściem w życie
- art. 6c ustawy dekomunizacyjnej o niemożności odwołania do sądu (który wszedł w życie 7 stycznia 2016 r.) nie odnosi się do spraw zakończonych zarządzeniem zastępczym wojewody
- arbitralne skorzystanie wojewody z kompetencji określonej w art. 6 ust. 2 ustawy dekomunizacyjnej przy jednoczesnym braku wyczerpującego i uwzględniającego wszystkie dostępne dokumenty źródłowe
Czytaj: Poznań: WSA uwzględnił skargę Rady Miasta i utrzymał nazwę ulicy 23 lutego>>
Skargi do NSA oddalone
W skargach kasacyjnych Wojewoda Wielkopolski nie zgodził się z interpretacja art. 6c ustawy dekomunizacyjnej. Twierdził, że dzięki temu przepisowi gminy i rady miast straciły prawo do zaskarżania zarządzeń zastępczych do sądu.
Ponadto wojewoda twierdził, że ocena i opinia IPN jest dla niego wiążąca co do charakteru wydarzeń i osób symbolizujących komunizm.
Ogłaszając wyrok NSA Sędzia sprawozdawca Andrzej Jurkiewicz stanowczo podkreślił, że żaden zarzut skargi kasacyjnej nie jest zasadny. - Jednostki samorządu terytorialnego nie straciły legitymacji czynnej skarżenia zarządzenia zastępczego wojewody do sądu, art. 6 c. ustawy dekomunizacyjnej nie miał zastosowania - potwierdził wyrok WSA sędzia Jurkiewicz. I dodał, że opinia IPN nie jest wiążąca dla wojewody.
- A co do dat historycznych, to data kalendarzowa bez określenia roku nie symbolizuje komunizmu. Symbolem komunizmu może być pełna data lub nazwa własne - dodał NSA.
Nazwy ulic w Gdańsku
Naczelny Sąd Administracyjny rozpatrywał także skargi kasacyjne Wojewody Pomorskiego na wyroki Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku, który uchylił zarządzenia zastępcze w sprawie zmiany nazw ulic związane z dekomunizacją, gdyż naruszało ono samodzielność jednostek samorządu terytorialnego. WSA stwierdził, że ustawa dekomunizacyjna jest zgodna z Konstytucją RP, bo domniemanie nie zostało obalone i inne ustawy, np. kodeks karny też zabraniają propagowania ustrojów totalitarnych.
Chodziło o ulice Dąbrowszczaków, Zubrzyckiego, Buczka, Pstrowskiego, które IPN i wojewoda uznali za symbolizujące ustrój komunistyczny. - Ustawa kreuje politykę historyczną - powiedział przed sądem prof. Marek Chmaj, pełnomocnik rady miasta. - Tylko do 1956 roku był w Polsce ustrój komunistyczny i tylko takie nazwiska jak Gomułka, Bierut, Stalin są symbolami tego ustroju - przekonywał.
Powiązanie z systemem totalitarnym
NSA uchylił 13 listopada br. tylko trzy z pięciu wyroków WSA w Gdańsku. Jak uzasadniała sędzia Barbara Adamiak te różnice w orzeczeniach wynikają z innych stanów faktycznych.
- Nie można ograniczyć osób symbolizujących komunizm tylko do Stalina, Lenina i Bieruta - wyjaśniała sędzia Barbara Adamiak. - Dąbrowszczacy i Marian Buczek byli związani z systemem totalitarnym - podkreśliła. Natomiast Pstrowski był przykładem etosu pracy i stał się ofiarą systemu - dodała.
Uwzględnione skargi Wojewody Pomorskiego dotyczą zmiany:
- ul. Dąbrowszczaków na Al. Lecha Kaczyńskiego,
- ul. L. Kruczkowskiego na I. Matuszewskiego,
- ul. M. Buczka na J. Stypa-Rekowskiego.
Sygnatura akt: II OSK 1790/18, II OSK 2207/18, II OSK 2810/18, II OSK 2283/18, II OSK 2400/18, II OSK 1821/18, II OSK 1824/18, II OSK 1826/18, II OSK 1827/18 wyroki z 13 listopada 2018 r.