Proces decentralizacji finansów publicznych w Polsce spowodował, że jednostki samorządu terytorialnego (JST) zostały uprawnione do prowadzenia określonych polityk na swoim terytorium. U podstaw prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej przez jednostki samorządu terytorialnego leży bowiem zasada subsydiarności, która odnosi się do podziału zadań pomiędzy państwo jako całość i lokalne wspólnoty samorządowe. Zgodnie z tą regułą, organy władzy publicznej szczebla centralnego powinny wykonywać jedynie te zadania, które nie mogą być należycie realizowane przez lokalne i regionalne wspólnoty samorządowe i indywidualne podmioty. W konsekwencji o ile to możliwie to jednostki samorządu terytorialnego powinny wykonywać określone zadania o charakterze publicznym. W praktyce mogą wystąpić jednak pewne trudności z postawieniem granicy między działaniami, które może, a których nie może wykonywać dana wspólnota terytorialna (K. Piotrowska-Marczak 1998, s. 37). Ponadto istota tego problemu tkwi w tym, kto decyduje o wydatkowaniu środków publicznych. Chodzi tu zarówno o decyzje dotyczące globalnych wielkości tych środków, jak i o decyzje w zakresie szczegółowego ich wykorzystania (S. Owsiak 2005, s. 126). Związane jest to również z problematyką autonomii samorządu terytorialnego, a więc ze stopniem uniezależnienia się tych jednostek od organów władzy państwowej szczebla centralnego.

Rozważając zagadnienia autonomii finansowej jednostek samorządu terytorialnego, należy wprowadzić rozróżnienie pomiędzy samofinansowaniem a samodzielnością finansową tych jednostek (K. Piotrowska-Marczak 1997, s. 19). Samofinansowanie oznacza bowiem gospodarkę finansową prowadzoną w oparciu o dochody własne, które mogą być pozyskiwane z wielu źródeł i na odmiennych zasadach. Z kolei samodzielność finansowa nie wymaga konieczności tworzenia dochodów własnych, lecz swobodę, nawet w przypadku dochodów uzyskiwanych w postaci transferów z budżetu państwa, dysponowania nimi.

Dotyczy to w dużym stopniu możliwości samodzielnego wykonywania określonych zadań o charakterze publicznym. W tym zakresie wyróżnić można dwa modele wykonywania tych zadań przez JST, tj. (P. Dobosz 2000, s. 190):

  1. intensywny model samodzielnego wykonywania zadań, w którym zadania własne mają charakter obowiązkowy i nieobowiązkowy, a nadzór nad nimi prowadzony jest jedynie na podstawie kryterium legalności;
  2. ekstensywny model samodzielnego wykonywania zadań, w którym JST wykonują zadania rządowe na podstawie przepisów prawa bądź w formie porozumień, a nadzór prowadzony jest w oparciu o kryterium legalności, celowości, rzetelności i gospodarności.

W związku z tym samodzielność finansowa jednostek samorządu terytorialnego określana jest jako prawo do samodzielnego prowadzenia samorządowej gospodarki finansowej w ustawowo określonych granicach. Wynika ona z możliwości gromadzenia określonych dochodów (władztwo dochodowe) oraz dysponowania nimi (władztwo wydatkowe) w celu realizacji zadań publicznych, które wynikają z potrzeb państwa i społeczności lokalnej bądź regionalnej.

W literaturze przedmiotu wskazuje się, że samodzielność finansowa JST nie jest kategorią stałą i niezmienną, gdyż wpływa na nią rozwój instytucjonalny, prawny, społeczny, ekonomiczny i finansowy państwa. Modyfikacjom podlegają również prawne gwarancje tej samodzielności, których skuteczność uzależniona jest od polityki państwa w zakresie decentralizacji finansów publicznych. Samodzielność finansowa ograniczana jest na etapie tworzenia prawa (np. regulacje ustawowe w zakresie dochodów i wydatków JST), bądź na etapie jego stosowania (np. nadzór Regionalnych Izb Obrachunkowych).

Można wyodrębnić dwa zakresy pojęcia samodzielności finansowej samorządu terytorialnego. W ujęciu szerszym samodzielność ta oznacza prawnie zagwarantowaną możliwość samodzielnego decydowania o przeznaczeniu posiadanych środków finansowych, pozyskiwanych z różnych źródeł (dochody własne, transfery z budżetu państwa, przychody w postaci kredytów i pożyczek). Natomiast w ujęciu węższym samodzielność finansową JST można odnosić przede wszystkim do tych środków, które samorządy terytorialne mogą pozyskiwać we własnym zakresie.
W rezultacie o zakresie tej samodzielności nie decyduje jedynie wielkość zasobów pieniężnych przekazanych do dyspozycji danej jednostce samorządowej, lecz również zakres swobody w (M. Jastrzębska 2004, s. 107):

  • kształtowaniu wysokości i zakresu wydatków,
  • organizacji budżetów samorządowych,
  • planowaniu budżetowym oraz wykonywaniu budżetu.

Pomimo procesu decentralizacji finansów publicznych samodzielność finansowa samorządów terytorialnych ograniczana jest, jak wspomniano, w różnorodny sposób. Wynika to z uprawnień organów władzy państwowej w zakresie kształtowania źródeł dochodów JST i konieczności ponoszenia wydatków na określone funkcje działalności państwa.

Na samodzielność finansową jednostek samorządu terytorialnego wpływa również ich sytuacja finansowa, w tym m.in. poziom deficytu budżetowego i stan zadłużenia. Ograniczenia stawiane JST w zakresie zadłużania się z jednej strony zmniejszają samodzielność finansową tych jednostek, natomiast z drugiej strony chronią ją przed negatywnymi konsekwencjami nadmiernego poziomu długu.

Samodzielność finansowa JST jest również przedmiotem licznych orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego. Wynika to z trzech podstawowych aspektów prowadzonych tam spraw, tj. (A. Mudrecki 1998, s. 85-86):

  1. skarg organów nadzoru bądź obywateli na uchwały JST lub skarg JST na rozstrzygnięcia organów nadzoru;
  2. badania poprawności prawa stanowionego przez JST;
  3. przepisów proceduralnych.