W Polsce ochrona materialnego dziedzictwa kulturowego, w tym dziedzictwa mniejszości narodowych jest zagwarantowana w konstytucji. Zdaniem Najwyższej Izby Kontroli państwo właściwie wywiązuje się z tego obowiązku - zabytki: budynki, historyczne układy urbanistyczne, krajobrazy kulturowe, cmentarze, dzieła sztuki czy znaleziska archeologiczne są objęte opieką bez względu na ich historyczne pochodzenie i traktowane jako wspólne świadectwo dziejów narodu.
Obecnie mniejszości narodowe w naszym kraju to nie więcej niż 2-3% ogółu ludności, w II Rzeczpospolitej stanowiły ponad 30% (według spisu powszechnego z 1931 r.). Przez wieki nasze kultury wzajemnie się przenikały, dlatego w niektórych przypadkach, nie można bezspornie stwierdzić czy wskazany zabytek stanowi dziedzictwo mniejszości narodowej, a jeśli tak to której.
Finansowanie odbudowy, utrzymania i zabezpieczenia zabytków
Od stycznia 2016 r. do maja 2019 r. na odbudowę, utrzymanie i zabezpieczenie zabytków stanowiących dziedzictwo kulturowe mniejszości narodowych kontrolowani przez NIK wydali z różnych źródeł prawie 667 mln zł, w tym:
- Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego przekazało w ramach swoich programów 7 mln zł,
- Samorządy województw i miasta (na zabytki będące w ich zarządzie) wydały ze swoich budżetów w sumie 510 mln zł,
- Wojewódzcy konserwatorzy zabytków, samorządy województw oraz miasta przekazały 72 mln zł dotacji, tj. 20% środków przeznaczonych na dofinansowanie prac przy zabytkach,
- Urzędy marszałkowskie, w ramach programów Unii Europejskiej, przekazały 60 mln zł,
- Muzea na renowację muzealiów związanych z dziedzictwem mniejszości narodowych wydały ponad 17,5 mln zł.
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, na podstawie uchwały sejmowej z grudnia 2017 r. przekazało także 100 mln zł Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, zajmującej się m.in. konserwacją oraz restauracją zabytków w kraju i za granicą.
Zabytki chronione, nawet jeśli brak programu ich ochrony
Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami inicjuje i opracowuje Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, przy pomocy Generalnego Konserwatora Zabytków. Jak ustaliła NIK, w 2018 r. taki program nie został przygotowany, a program na lata 2019-2022 w związku z przeciągającymi się konsultacjami nad projektem, uchwalono dopiero w sierpniu 2019 r. (zamiast w III kwartale 2018). Także nie wszystkie z 18 kontrolowanych jednostek samorządu terytorialnego, zobowiązanych ustawowo do przygotowywania lokalnych programów, wywiązały się z tego obowiązku. W różnych okresach, 4 samorządy województw nie miały obowiązujących wojewódzkich programów opieki nad zabytkami, a gminnych - 7 miast.
Czytaj też: NIK o zabytkach w woj. lubuskim: Brak pełnej ewidencji, brak odpowiedniej ochrony >
W programach, które powstały, problematyka związana z materialnym dziedzictwem kulturowym mniejszości narodowych nie była traktowana jako odrębne zagadnienie tematyczne. Nie były też określane potrzeby w tym zakresie, a w konsultacjach społecznych nie brały udziału organizacje mniejszości narodowych, choć miały taką możliwość.
Jednak jak wynika z kontroli NIK, mimo braku niektórych dokumentów i nie wyodrębnianiu zadań z zakresu opieki nad zabytkami mniejszości narodowych, działania chroniące także ich materialne dziedzictwo kulturowe były podejmowane.
Z raportu NIK wynika, że Polska chroni i promuje swoje wielowiekowe i różnorodne dziedzictwo tworząc, m.in. szlaki kulturowe, na których znajdują się najciekawsze i najbardziej charakterystyczne dla danego regionu zabytki. Samorządy województw i miast wytyczały takie trasy z myślą o udostępnieniu ich szerokiemu gronu odbiorców, bez względu na narodowość czy wyznanie.