Przyjmuje się, że ochrona zabytków (dziedzictwa kulturowego) powinna ograniczać się do tzw. management of change, a więc zarządzania zmianą. Nie da się bowiem zahamować procesów zachodzących w naszym otoczeniu, warto jednak zidentyfikować i objąć szczególnym reżimem ochrony najcenniejsze obiekty, tak aby właściwie pielęgnować tożsamość narodową i lokalną. Uwzględnienie problematyki dziedzictwa kulturowego w szeroko rozumianej strategii rozwoju gminy powinno przybrać formę gminnego programu opieki nad zabytkami, o którym mowa w art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późn. zm.; dalej: u.o.z.o.z.).
Zgodnie z art. 87 ust. 2 u.o.z.o.z. gminne programy opieki nad zabytkami, sporządzane na okresy 4-letnie, mają w szczególności na celu: włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków (w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego) łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego. Ponadto programy te mają na celu podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami, określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków, podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami. Stopień realizacji wskazanych celów powinien być co 2 lata poddawany ocenie i ujmowany w formie sprawozdania, które przedstawia się odpowiednio sejmikowi województwa, radzie powiatu lub radzie gminy. Sprawozdania dotyczące wojewódzkich programów opieki nad zabytkami są ponadto przedstawiane Generalnemu Konserwatorowi Zabytków i właściwemu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków. Są one podstawą do opracowywania, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Gminne programy opieki są ogłaszane w wojewódzkim dzienniku urzędowym.
Zasady tworzenia gminnych programów zostały doprecyzowane przez zespół ekspertów Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w dokumencie „Gminny program opieki nad zabytkami. Program metodyczny”, opublikowany m.in. w „Kurierze Konserwatorskim” nr 3 z 2009 r. Jak ujęto to w dokumencie – „Program opieki nad zabytkami powinien pomóc w aktywnym zarządzaniu zasobem stanowiącym dziedzictwo kulturowe gminy. Wskazane w programie działania powinny być skierowane na poprawę stanu zabytków, ich adaptację i rewaloryzację oraz zwiększenie dostępności do nich mieszkańców i turystów. Jednocześnie mogą przyczynić się do zwiększenia atrakcyjności regionów, podniesienia konkurencyjności oferowanych produktów turystycznych, a także szerszego od dotychczasowego wykorzystania potencjału związanego z zachowanym dziedzictwem kulturowym”.
Przyjęta metoda opracowania gminnych programów opieki nad zabytkami, zgodnie z zaleceniami ekspertów, powinna obejmować następujące etapy postępowania:
1) fazę rozpoznawczą – zebranie i analiza istniejących materiałów o charakterze strategicznym i planistycznym oraz rozpoznanie zasobu dziedzictwa kulturowego gminy;
2) fazę analiz i wniosków – analiza stanu zasobu zabytkowego gminy;
3) fazę programowania – określenie priorytetów, kierunków działań i zadań wraz z odpowiednim ku temu instrumentarium (w tym finansowym).
Problemy, jakie powstają na tle obowiązku wprowadzania gminnych programów opieki nad zabytkami, są dwojakiej natury. Po pierwsze, należy pamiętać, że gminne programy powinny wdrażać cele i kierunki działań wytyczone na szczeblu centralnym, a więc w krajowym programie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. Tymczasem, mimo wskazanego w u.o.z.o.z. terminu jego wprowadzenia, do tej pory (a więc ponad 5 lat od wejścia w życie ustawy) nie został uchwalony taki program. Po drugie, prawidłowość ustaleń w fazie analiz i wniosków może podważyć często niewłaściwe bądź niepełne rozpoznanie zasobu zabytkowego gmin. Właściwie przeprowadzona faza rozpoznawcza powinna bowiem przynieść kompleksową informację nt.: zarysu historii obszaru gminy, krajobrazu kulturowego, wszystkich zabytków nieruchomych, ruchomych oraz archeologicznych z terenu gminy, a także zabytków w zbiorach muzealnych i innych oraz dziedzictwa niematerialnego. Brak stosownej dokumentacji i opracowań może się jednak okazać istotną barierą dla tworzenia gminnych programów opieki nad zabytkami. Warto jednak podjąć ten trud, gdyż – jak wskazano we wspomnianym dokumencie – „Współpraca środowisk samorządowych i konserwatorskich przy realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami powinna przynieść wszystkim stronom wymierne korzyści: zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń, poprawa stanu obiektów zabytkowych, zwiększenie atrakcyjności przestrzeni publicznej, rozwój społeczno-gospodrczy”.