SN: Podział majątku między małżonkami jest ważny, gdy jedno z nich jest cudzoziemcem

Sankcja nieważności przewidziana przez ustawę o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców nie ma zastosowania do nabycia nieruchomości na podstawie prawomocnego postanowienia o podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami - taki jest sens uchwały trzech sędziów, podjętej przez Izbę Cywilną Sądu Najwyższego. Mamy tu do czynienia ze zbiegiem prawa rodzinnego, cywilnego i administracyjnego.

Problem powstał na tle następującej sytuacji: Sąd Apelacyjny w Białymstoku powziął wątpliwość rozpoznając sprawę podziału majątku małżonków, z których jedno było cudzoziemcem. A orzecznictwo w tej kwestii nie jest jednolite.

Czytaj też: Podział majątku to bonus dla ludzi, którzy chcą się ugodowo rozwieść>>

Skierował więc do Izby Cywilnej SN pytanie, czy sankcja nieważności przewidziana w ustawie o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców dotyczy nabycia nieruchomości na podstawie postanowienia o podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami?

Zgodnie z ustawą o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców z 1920 r., nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia.
Zezwolenie jest wydawane,  w drodze decyzji administracyjnej, przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych, jeżeli sprzeciwu nie wniesie Minister Obrony Narodowej, a w przypadku nieruchomości rolnych, jeżeli sprzeciwu również nie wniesie minister właściwy do spraw rozwoju wsi. Nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wbrew przepisom ustawy jest nieważne.

Czytaj też: Nabywanie nieruchomości położonych w Polsce przez cudzoziemców >

Jakie zdarzenie prawne?

Sąd okręgowy, który rozpoznawał sprawę przypomniał, że stosownie do art. 1 ust. 4 ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, nabyciem nieruchomości w rozumieniu ustawy jest nabycie prawa własności nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego, na podstawie jakiegokolwiek zdarzenia prawnego. Stwierdził, że pojęcia zdarzenia prawnego, według wyrażonego w literaturze poglądu, nie należy utożsamiać jedynie z czynnością prawną, gdyż ma ono znacznie szerszy zakres i obejmuje m.in. orzeczenia sądowe.

Czytaj też: Egzekucja z nieruchomości przez cudzoziemców >

Na tle podobnie brzmiących przepisów art. 2 ust. 7 w związku z art. 9 ust. 1 ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego prawnicy zwracają uwagę, że na ich podstawie nie można stwierdzić nieważności postanowienia sądu o dziale spadku lub o zniesieniu współwłasności.

Nieważność nabycia

Sankcja nieważności nie występuje, gdy nabycie nieruchomości rolnej nastąpiło z naruszeniem przepisów ustawy, na podstawie m.in. ostatecznej decyzji administracyjnej lub prawomocnego orzeczenia sądu - stwierdza sąd pytający.  Nieruchomość wchodzi wtedy do majątku nabywcy.

W siatce pojęciowej polskiego prawa cywilnego sankcja nieważności ma zastosowanie tylko do czynności prawnych, nawet więc w razie orzeczenia sądu wydanego z naruszeniem przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego dochodzi do nabycia własności nieruchomości rolnej.
Sąd drugiej instancji podkreślił, że wyrażany jest także pogląd wskazujący na poważne wątpliwości co do znaczenia nieważności nabycia dokonanego w wyniku orzeczenia sądu albo organu administracji publicznej, a także innego zdarzenia prawnego.

Podział dorobku małżeńskiego

Jeżeli natomiast chodzi o kwestię nabycia w drodze czynności prawnej nieruchomości przez jednego z małżonków pozostającego w związku małżeńskim z cudzoziemcem, stanowiska judykatury i przedstawicieli nauki prawa cywilnego nie są w tym względzie jednolite.
Sąd okręgowy przytoczył stanowisko, według którego okoliczność, że małżonek nabywcy nieruchomości jest cudzoziemcem nielegitymującym się zezwoleniem na nabycie własności nieruchomości, nie eliminuje skutku w postaci włączenia nieruchomości skutecznie nabytej przez posiadającego polskie obywatelstwo małżonka do dorobku obojga małżonków.

Ignaczewski Jacek (red.), "Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków" >

Izba Cywilna Sądu Najwyższego w orzeczeniu z 16 listopada 2006 r., stwierdziła, że włączenie składnika majątku, którym w tym przypadku jest nieruchomość, nabytego zgodnie z prawem przez jednego z małżonków (polskiego obywatela), do majątku wspólnego obojga małżonków następuje z mocy prawa (sygn. akt II CSK 174/06).
Stanowisko to uwzględnia ukształtowany w orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd o nadrzędności przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nad przepisami ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców.

Pierwszeństwo prawa rodzinnego?

W ten nurt wpisuje się także nowszy pogląd judykatury, w świetle którego przepisy ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców nie mogą być oceniane wobec unormowania wspólności majątkowej małżeńskiej w relacji lex specialis – lex generalis.

Według Sądu Apelacyjnego przepisy administracyjne nie mogą więc mieć pierwszeństwa przed przepisami prawa cywilnego dotyczącymi stosunków majątkowych między małżonkami pozostającymi we wspólności ustawowej w zakresie służącego im prawa własności. W tej sprawie także wypowiedział się Sąd Najwyższy 18 lipca 2014 r. (syg. IV CSK 629/13).

Poznaj LEX Kompas Orzeczniczy, który zawiera ponad 2400 gotowych analiz orzeczeń w formie linii orzeczniczych >

Sąd okręgowy wskazał na odmienne w tym względzie stanowisko judykatury, zgodnie z którym nieruchomość nabywana do majątku wspólnego w drodze czynności prawnej dokonywanej przez obu małżonków – cudzoziemca i obywatela polskiego – jest nieruchomością nabywaną przez cudzoziemca w rozumieniu ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców.

Oznacza to, że taka czynność nabycia nieruchomości dokonana bez wymaganego zezwolenia jest dotknięta sankcją nieważności bezwzględnej. Wynika to z konstrukcji prawnej wspólności łącznej. Wtedy sąd nie może orzec nieważności części czynności prawnej w odniesieniu do małżonka będącego cudzoziemcem, który nie legitymuje się wymaganym zezwoleniem (uchwała Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2008 r., III CZP 53/08).
Sąd drugiej instancji podkreślił, że przedstawione stanowiska wyrażone zostały na tle stanów faktycznych dotyczących czynności prawnych, a nie konstytutywnych orzeczeń sądowych. Istotny w tym kontekście jest pogląd, według którego sankcja nieważności przewidziana w art. 58 par. 1 k.c. odnosi się do czynności prawnej, a nie do prawomocności wyroku uwzględniającego powództwo wytoczone na podstawie art. 64 k.c. w związku z art. 1047 par. 1 k.p.c.

Prawnicy akcentują jednak także, że jeżeli do nabycia prawa do nieruchomości dochodzi wskutek zdarzenia prawnego, to nie jest możliwe uznanie tego zdarzenia za bezwzględnie nieważne (uchwała Sądu Najwyższego z 20 listopada 2015 r., III CZP 80/15).

Sygnatura akt III CZP 42/21, uchwała Izby Cywilnej SN z 24 marca 2022 r.

 

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.