W postanowieniu z 19 stycznia 2024 r., sygn. akt II CSKP 897/22, Sąd Najwyższy podważył tradycyjne założenia, argumentując, że obiektywna niemożność poniesienia kosztów arbitrażu powinna skutkować niewykonalnością zapisu na sąd polubowny. Ta interpretacja podważa fundamentalną zasadę arbitrażu, polegającą na tym, że strony mają pełną swobodę w decydowaniu o wyborze forum do rozstrzygania swoich sporów. Jednakże, z uwagi na nowatorski charakter tej decyzji, niejasne jest, w jaki sposób sądy będą stosować wytyczne wypracowane przez Sąd Najwyższy w postanowieniu ani czy w ogóle będą je brać pod uwagę.
Czytaj: SN: Niewykonalność zapisu na sąd polubowny z powodu kosztów >>
Niemożliwość poniesienia kosztów i co dalej?
W rozpatrywanej sprawie zakończonej postanowieniem ocenie Sądu Najwyższego podlegało postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie o odrzuceniu pozwu na skutek podniesienia przez pozwanego zarzutu zapisu na sąd polubowny. W skardze kasacyjnej powód zarzucił postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Warszawie m.in. naruszenie art. 116[5] par. 2 K.p.c w zw. z art. 45 ust. 1 Konstytucji RP oraz art. 6 ust. 1 EKPCz.
Z reguły, w sytuacji gdy pozwany wnosi zarzut zapisu na sąd polubowny, sąd ma obowiązek odrzucenia pozwu. Jednakże, na mocy art. 116[5] par. 2 Kodeksu postępowania cywilnego, pozew nie podlega odrzuceniu, jeśli zapis na sąd polubowny jest uznany za niewykonalny. Z kolei art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 EKPCz stanowią fundament prawa do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd. W toku tego postępowania, powód argumentował, iż nie dysponuje wystarczającymi środkami finansowymi na pokrycie kosztów arbitrażu, co uniemożliwia mu wszczęcie postępowania arbitrażowego. Zwrócił uwagę, że w ramach procesu sądowego mógłby skorzystać z możliwości zwolnienia od kosztów sądowych. W związku z tym, zdaniem powoda, odrzucenie jego pozwu i odesłanie sprawy do arbitrażu stanowiłoby naruszenie jego konstytucyjnego prawa do sądu.
Postanowieniem z dnia 19 stycznia 2024 roku, sygn. akt II CSKP 897/22, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Sąd Najwyższy przyjął, że: „obiektywna niemożność poniesienia kosztów, których wyłożenie jest konieczne do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przed sądem polubownym, może pociągać za sobą niewykonalność zapisu na sąd polubowny w rozumieniu art. 1165 par. 2 KPC”.
Niewykonalność zapisu na sąd polubowny
Niewykonalność klauzuli arbitrażowej zachodzi wtedy, gdy trybunał arbitrażowy nie jest w stanie rozpoznać sprawy. W wyroku z dnia 5 lutego 2015 roku, sygn. akt: V CSK 231/14, Sąd Najwyższy stwierdził, że niewykonalność zapisu na sąd polubowny zachodzi, gdy „rozpoznanie sprawy przez sąd polubowny, zgodnie z dokonanym zapisem na ten sąd, okazuje się niemożliwe albo ze względu na niemożność wyznaczenia arbitrów, albo z powodu okoliczności uniemożliwiających rozpoznanie sprawy w ramach sądu polubownego wskazanego w zapisie lub w razie wystąpienia obu tych przesłanek łącznie, a brak jest innych postanowień stron w umowie”.
Zapis na sąd polubowny jest niewykonalny również wtedy, gdy jest on na tyle niejasny lub wewnętrznie sprzeczny, że nie da się rozstrzygnąć sporu na jego podstawie. Przykładem takiej niejasności jest np. niemożliwość ustalenia sądu arbitrażowego wybranego przez strony. Niewykonalny jest także zapis, w którym strony wskazały nieistniejący sąd polubowny lub gdy na przeszkodzie jego zastosowania stoją inne szczególne przepisy prawa.
Ocena wykonalności zapisu na sąd polubowny powinna opierać się przede wszystkim na ocenie treści zapisu samego w sobie oraz okoliczności towarzyszących wykonaniu tego zapisu (tj. np. kwestii istnienia sądu arbitrażowego wybranego przez strony).
Klauzula arbitrażowa przejawem autonomicznej woli stron
Arbitraż jest tworem, który zawdzięcza swoje istnienie wyłącznie woli stron. Zapis na sąd polubowny, jako „centralna instytucja” sądownictwa polubownego również jest przejawem autonomii woli stron, którzy decydują się na poddanie sporu pod rozstrzygnięcie arbitrów.
Klauzula arbitrażowa ma charakter umowy procesowej. Na jej podstawie strony wyłączają spod kognicji sądów powszechnych określone spory. Jak słusznie wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 listopada 2016 roku, sygn. akt I CSK 780/15: „strony zamieszczając w umowie arbitrażowej określone postanowienia muszą być świadome ich znaczenia i konsekwencji, które mogą one wywołać”.
Naturalną konsekwencją zawarcia zapisu na sąd polubowny przez strony jest rezygnacja przez nich z niektórych instytucji właściwych sądownictwu powszechnemu na korzyść innych – dostępnych wyłącznie w arbitrażu. Przykładem instytucji, z której strony świadomie rezygnują, zawierając zapis na sąd polubowny, jest zwolnienie od kosztów sądowych.
Klauzula arbitrażowa nie ogranicza prawa strony do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez właściwy, niezależny i bezstronny sąd wynikającego z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz art. 6 ust. 1 EKPCz. Strony wciąż bowiem mają możliwość poddania sporu pod rozstrzygnięcie trybunału arbitrażowego. Na marginesie wskazać należy, że w obecnych realiach brak instytucji zwolnienia od kosztów sądowych w arbitrażu często zostaje zniwelowany m.in. za pomocą zyskujących na popularności również w Polsce instytucji TFP (third party funding) lub innych mechanizmów finansowania sporów.
Ujęcie międzynarodowe
Kwestia niewykonalności zapisu na sąd polubowny z powodu braku środków finansowych niezbędnych do rozpoczęcia i przeprowadzenia postępowania arbitrażowego była przedmiotem rozważań sądów w wielu jurysdykcjach. Orzeczenia wydane w różnych krajach znacznie się od siebie różnią.
W uchwale z dnia 12 lipca 2017 roku, sygn. akt N 307-ЭС17-640, А56-13914/2016, rosyjski Sąd Najwyższy stwierdził, że trudna sytuacja finansowa strony (spółki) nie może sama w sobie powodować niewykonalności zapisu na sąd polubowny. Zdaniem Sądu Najwyższego brak środków na wszczęcie postępowania arbitrażowego nie zobowiązuje sądu powszechnego do merytorycznego rozpoznania sprawy, w przypadku, gdy strony zawarły ważny i wykonalny zapis na sąd polubowny. Identyczne rozstrzygnięcie wydał wcześniej rosyjski Sąd Okręgowy dla Okręgu Północno-Zachodniego (postanowienie z dnia 8 lipca 2016 roku, sygn. akt: А56-50929/2015).
Zupełnie przeciwstawny, choć nieco odosobniony, pogląd przyjął niemiecki Bundesgerichtshof. W wyroku z dnia 14 września 2000 roku, sygn. akt III ZR 33/2000 Bundesgerichtshof orzekł, że brak środków finansowych po stronie powoda może powodować niewykonalność zapisu na sąd polubowny. Takie rozwiązanie, zdaniem sądu, zapewni stronie nieposiadającej środków finansowych możliwość poddania sprawy pod rozpoznanie sądu powszechnego.
Trzecia koncepcja, przedstawiona przez sądownictwo brytyjskie, znajduje odzwierciedlenie w wyroku w sprawie Paczy v. Haendler & Natermann G.m.b.H. Zgodnie z tą koncepcją, niewystarczające środki finansowe na rozpoczęcie i przeprowadzenie postępowania arbitrażowego mogą uzasadniać uznanie zapisu na sąd polubowny za niewykonalny jedynie w okolicznościach, gdy brak tych środków jest bezpośrednio związany z naruszeniem, będącym przedmiotem sporu. To podejście stanowi pewien kompromis pomiędzy powyżej opisanymi granicznymi koncepcjami, lecz wydaje się skłaniać ku pierwszej z nich. Wprowadza ono jednak specyficzny wyjątek od tej reguły.
Możliwe dalekosiężne konsekwencje
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2024 r., sygn. akt II CSKP 897/22 zmieniło ramy pojęcia niewykonalności zapisu na sąd polubowny ze względu na brak środków finansowych oraz wzbudziło dyskusję i refleksję nad przyszłym kształtem polskiego arbitrażu Owo orzeczenie, wprowadziło zmianę w dotychczasowej praktyce i może mieć dalekosiężne konsekwencje dla autonomii stron w wyborze sposobu rozstrzygania sporów oraz dla ogólnej stabilności systemu arbitrażowego.
Innowacyjne i słusznościowe podejście w prawie jest z pewnością pożądane. Nie powinno ono jednak istotnie odbiegać od fundamentalnych zasad i ugruntowanej praktyki, które są podstawą funkcjonowania systemu. W tym kontekście, jeżeli sądy zdecydują się stosować nowe wytyczne Sądu Najwyższego, powinny czynić to z dużą ostrożnością i wyłącznie w sytuacjach wyjątkowych. Aktualnie pełne uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego nie zostało opublikowane. Istotne jest, aby Sąd Najwyższy w tym uzasadnieniu precyzyjnie wyznaczył granice oraz warunki stosowania zaproponowanej przez niego koncepcji, co będzie kluczowe dla zapewnienia jasności, spójności i przewidywalności w praktyce arbitrażowej.
Paweł Bukiel
Vladyslav Semerynskyi
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Linki w tekście artykułu mogą odsyłać bezpośrednio do odpowiednich dokumentów w programie LEX. Aby móc przeglądać te dokumenty, konieczne jest zalogowanie się do programu. Dostęp do treści dokumentów w programie LEX jest zależny od posiadanych licencji.