Zmęczenie jest zjawiskiem powszechnym – jest fizjologiczną reakcją na nadmierny bodziec fizyczny lub psychiczny. Zmęczenia doznaje każdy człowiek, należy ono bowiem do podstawowych prawidłowości fizjologicznych.
Zmęczenie oznacza niezdolność do kontynuacji wysiłku. Nie ma jednak jednoznacznej definicji tego stanu psychofizycznego organizmu. Najczęściej określa się je jako stan wewnętrzny, objawiający się głównie obniżeniem zdolności do wykonywania pracy, będącym konsekwencją uprzednio podjętego wysiłku. Innymi słowy, zmęczenie oznacza obniżoną gotowość do podejmowania działań fizycznych lub psychicznych.
Zmęczenie zależne jest od wielu czynników – fizycznych, biologicznych i społecznych. Do istotnych przyczyn powodujących zmęczenie należy w szczególności: nadmierny i powtarzający się wysiłek fizyczny oraz długi czas trwania tego wysiłku. Te dwa czynniki, głównie ich nasilenie i czas trwania, decydują o poziomie zmęczenia i jego charakterze. Rozróżniamy:
- zmęczenie mięśniowe, które może wystąpić podczas każdej pracy i którego główna przyczyną jest niedotlenienie i nadmierne nagromadzenie się w mięśniach produktów przemiany materii (głównie kwasu mlekowego) w wyniku długotrwałego i znacznego wysiłku fizycznego lub obciążenia statycznego, wynikającego np. z niewłaściwej lub wymuszonej pozycji w czasie pracy, częstości powtórzeń, obciążenia i czasu trwania;
- zmęczenie sensoryczne, które polega na obniżonej reakcji narządów zmysłów wskutek długotrwałej ekspozycji na określony bodziec, np. nadmierne obciążenie wzroku przez niewłaściwe (zbyt słabe lub zbyt duże, odblaski itp.) oświetlenie, powodujące zmęczenie narządu wzroku albo praca w nadmiernym hałasie, co z kolei nadmiernie obciąża narząd słuchu oraz powoduje zmniejszenie wrażliwości na bodźce dotykowe;
- zmęczenie umysłowe – objawiające się obniżaniem funkcji poznawczych, będącym skutkiem obciążenia uwagi nadmiarem informacji oraz ich częstotliwości, ale także monotonią pracy;
- zmęczenie emocjonalne – będące odpowiedzią na działanie czynników stresowych, takich jak: presja czasu, stosunki międzypracownicze itp.
Z badań, w tym polskich, wynika, że obniżanie się, pogarszanie, sprawności psychologicznej pod wpływem zmęczenia, zależy od stałości i szybkości reakcji, szybkości i zakresu spostrzegania oraz uwagi.
Poza obciążeniem statycznym, umysłowym i obciążeniem narządów zmysłów na rozwój zmęczenia mają wpływ także inne czynniki, jak np.:
czynniki związane z warunkami zewnętrznymi, czyli tzw. czynniki sytuacyjne, jak np. temperatura, wilgotność i ruch powietrza, drgania, wibracje i hałas, czas i pora pracy (dzień, noc) itp. Najbardziej krytyczną porą są godziny między drugą a czwartą po północy, gdyż w tym czasie mamy najniższy poziom tzw. krzywej fizjologicznej zdolności do pracy, co objawia się zwiększeniem częstotliwości wypadków związanych z pracą oraz jej najniższą wydajnością.
czynniki związane bezpośrednio z pracownikiem – wiek, płeć, ogólna kondycja psychofizyczna, indywidualny rytm biologiczny, używane leki (albo papierosy, alkohol) oraz stan emocjonalny.
Stopień natężenia oraz czas trwania czynników powodujących obniżenie sprawności psychofizycznej decyduje o nasileniu zmian zmęczeniowych.
Zmęczenie ostre występuje wówczas, gdy bardzo intensywny wysiłek mięśniowy lub psychiczny doprowadza organizm do stanu zupełnego (choć przemijającego) wyczerpania. W warunkach pracy zawodowej zdarza się to przy niewłaściwej organizacji pracy prowadzącej do nieracjonalnego rozłożenia wysiłku w czasie oraz podczas sytuacji awaryjnych. Na ostre zmęczenie psychiczne narażeni są w szczególności piloci, osoby obsługujące pulpity sterownicze np. w elektrowniach, a także np. telefonistki.
Zmęczenie umiarkowane występuje podczas pracy o średnim natężeniu, wykonywanej w długim czasie. Ten rodzaj zmęczenia występuje najczęściej. Przy dostatecznym wypoczynku zmęczenie umiarkowane nie stwarza istotnych zagrożeń dla zdrowia pracownika.
W ostatnich latach intensywność pracy wzrasta. Obserwujemy wydłużanie się faktycznego czasu pracy przy równoczesnym skracaniu czasu wypoczynku oraz snu. Konsekwencją tego jest przemęczenie prowadzące do stanu zagrożenia zdrowia, a nawet życia (przypadki „karoshi”).
Przemęczenie może być skutkiem zmęczenia zarówno ostrego, jak i umiarkowanego – zwłaszcza przy niedostatecznym czasie i formie odpoczynku. Zapobieganie zmęczeniu związanemu z przepracowaniem polega przede wszystkim na odpoczynku, wyspaniu oraz dostarczaniu odpowiedniej ilości płynów i bogatej w składniki odżywcze diecie. Warto o tym pamiętać, przy przeznaczaniu coraz więcej czasu na pracę, a coraz mniej na regenerację sił.
Edward Kołodziejczyk