Jak wynika ze sprawozdania Głównego Inspektora Pracy w 2015 r. w następstwie skarg dotyczących świadczenia pracy na podstawie umów cywilnoprawnych w warunkach właściwych dla stosunku pracy inspektorzy PIP skontrolowali 554 podmioty (w 2014 r. – 518, w 2013 r. – 501). Zatrudniały one ponad 131,3 tys. osób, z których 64,1 tys. pracowało na podstawie umów cywilnoprawnych, a 2,6 tys. - w ramach prowadzonej przez siebie jednoosobowej działalności gospodarczej. Oznacza to, że w kontrolowanych podmiotach liczba osób świadczących pracę na podstawie stosunków niepracowniczych była większa niż pracowników.

Zbadane skargi zawierały łącznie 535 zarzutów, spośród których większość (418) dotyczyła umów zlecenia. Umowy o dzieło były przedmiotem 62 zgłoszonych zarzutów; pozostałe odnosiły się do innych umów cywilnoprawnych oraz świadczenia pracy na rzecz pracodawców i przedsiębiorców przez osoby prowadzące działalność gospodarczą na własny rachunek w warunkach, w których – zgodnie z art. 22 § 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2016 r. poz. 1666) – powinna być zawarta umowa o pracę.

Najwięcej skarg w sprawie umów cywilnoprawnych wpłynęło od osób świadczących pracę w małych firmach z sekcji handel i naprawy oraz usługi administrowania (m.in. usługi sprzątania, wynajem i dzierżawa, agencje zatrudnienia, organizacja turystyki), a także przetwórstwo przemysłowe.

Ustalenia inspektorów pozwoliły na potwierdzenie zasadności 190 zarzutów (35,5% ogółu poruszonych w skargach), zaś 245 (45,8%) nie znalazło potwierdzenia podczas kontroli. W przypadku 100 zarzutów (18,7%) ustalenia nie pozwoliły na jednoznaczne potwierdzenie ich zasadności bądź bezzasadności. Tym samym rozstrzygnięcie sporu między stronami pozostało w wyłącznej gestii sądu.

Inspektorzy PIP prowadzili również kontrole tzw. planowe, podczas których kompleksowo badali przestrzeganie art. 22 § 1 k.p. Przeprowadzono je w 1943 podmiotach (w 2014 r. – w 2177, w 2013 r. – w 1238). Kontrolowane podmioty zatrudniały 145,8 tys. osób, w tym 100,2 tys. na podstawie umowy o pracę, zaś 43,6 tys. osób wykonywało pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, natomiast 2008 w ramach prowadzonej przez siebie jednoosobowej działalności gospodarczej.

W podmiotach tych liczba osób świadczących pracę w ramach stosunków niepracowniczych była o ponad połowę niższa od liczby osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Wśród zawartych umów cywilnoprawnych dominowały umowy zlecenia (87,4%).

Objęte kontrolą podmioty były zróżnicowane pod względem wielkości zatrudnienia oraz profilu działalności gospodarczej. Inspektorzy przeanalizowali 13.043 umowy cywilnoprawne, stwierdzając, że 3482 spośród nich nosi cechy umów o pracę (26,7%).

Z uzyskanych danych wynika, że problem zawierania umów cywilnoprawnych w warunkach właściwych dla stosunku pracy w najmniejszym stopniu dotyczy zakładów o zatrudnieniu co najmniej 250 osób, w największym zaś – mikroprzedsiębiorstw i małych firm. Ponadto umowy cywilnoprawne z naruszeniem art. 22 § 1 k.p. najczęściej były stosowane w firmach budowlanych (48,9% skontrolowanych umów), zajmujących się przetwórstwem przemysłowym (40,4%), a także prowadzących działalność w zakresie handlu i napraw (32,3%) oraz transportu i magazynowania (30,4%).

Niepokojąca jest praktyka zatrudniania osób na podstawie umów cywilnoprawnych w zakładach produkcyjnych. Mechanizm zjawiska polega na sztucznym obniżeniu liczebności załogi danego zakładu i angażowaniu do prac – które uprzednio wykonywali pracownicy – osób zatrudnionych w ramach umów cywilnoprawnych.

Firmy stosują wiele rozwiązań utrudniających wykazanie elementów charakterystycznych dla stosunku pracy. Na przykład - pozostawanie z zatrudnionymi w stałym kontakcie i wzywanie ich do świadczenia pracy wtedy, gdy jest zapotrzebowanie na pracę; przyjęcie takiego rozwiązania powoduje, że praca ww. osób nie ma charakteru stałego, a pozostają one w ciągłej dyspozycji zleceniodawcy.

Edward Kołodziejczyk