Odpowiedzialności materialnej pracowników jest poświęcony dział piąty ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) – dalej k.p., w tym rozdział I określa odpowiedzialność pracownika za szkodę wyrządzoną pracodawcy. Według art. 114 k.p. pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych ze swej winy wyrządził pracodawcy szkodę, ponosi odpowiedzialność materialną według zasad określonych w przepisach tego rozdziału.

Kodeks odrębnie postrzega pracownika, który wyrządził szkodę umyślnie, inaczej zaś - jeśli szkoda powstała nieumyślnie. Wina w prawie pracy dzieli się więc na winę umyślną i nieumyślną. Z kolei wina umyślna dzieli się na działanie z zamiarem bezpośrednim i działanie z zamiarem ewentualnym; wina nieumyślna może wynikać z lekkomyślności lub niedbalstwa.

Przy zamiarze bezpośrednim sprawca działa z premedytacją, w celu wywołania szkody, np. próbując sprawdzić, jaki jest rzeczywisty współczynnik przeciążenia żurawia na budowie, wie, że jeżeli będzie usiłował podnieść ciężar większy niż dopuszczalny, doprowadzi do uszkodzenia żurawia. Zamiar ewentualny będzie miał miejsce wtedy, gdy pracownik przewiduje wystąpienie szkody i nie przeciwdziała jej wystąpieniu, ale równocześnie nie działa świadomie w celu je wywołania („nie chciałem, ale jakoś tak wyszło”).

Lekkomyślność ma miejsce wtedy, gdy pracownik zdaje sobie sprawę, że postępuje niezgodnie z wymaganiami bhp, ale bagatelizuje je i np. przepalający się bezpiecznik zastępuje samowolnie innym o wyższym amperażu, czym powoduje znacznie kosztowniejsze uszkodzenie silnika maszyny („myślałem, że wszystko będzie dobrze”). Niedbalstwo natomiast oznacza, że sprawca np. lekceważąc elementarne zasady montażu rusztowania, nie zakotwiczył go w murze, wskutek czego stawiany fragment przewrócił się, uszkadzając stojący w pobliżu samochód kierownika budowy, co pracownik mógł i powinien był przewidzieć.

Aby pracownik mógł ponieść odpowiedzialność za swoje działanie muszą równocześnie wystąpić następujące przesłanki: bezprawność działania pracownika polegająca na niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu polecenia przełożonego lub innych obowiązków pracowniczych, szkoda, czyli uszczerbek w mieniu pracodawcy, sprawcy musi być udowodniona wina (przez pracodawcę) oraz związek przyczynowy pomiędzy bezprawnym działaniem a szkodą. Jeżeli jedna z tych przesłanek nie występuje, pracownik nie ponosi odpowiedzialności.

Pracownik ponosi odpowiedzialność za szkodę w granicach rzeczywistej straty poniesionej przez pracodawcę. Jeżeli jednak szkoda powstała z przyczyn niezależnych od pracownika, a zwłaszcza np. wskutek niezapewnienia przez pracodawcę warunków umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia, pracownik nie ponosi odpowiedzialności.

Odszkodowanie ustala się w wysokości wyrządzonej szkody, jednak nie może ono przewyższać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia (obliczanego jak za czas urlopu) przysługującego pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody. Na przykład kierowca, który z własnej winy doprowadził do wypadku, w którym uległ uszkodzeniu zarówno samochód, jak i część przewożonego towaru – odpowiada za wynikłe straty do wysokości trzymiesięcznej pensji.

Co istotne, jeżeli sprawca szkody w momencie jej wyrządzania był pod wpływem alkoholu, wówczas ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę w pełnej wysokości.

Edward Kołodziejczyk