Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 1502 z późn. zm.) – dalej k.p. nakłada na pracodawcę obowiązek organizowania pracy w sposób zapewniający zmniejszenie jej uciążliwości. Dotyczy to zwłaszcza pracy monotonnej i w ustalonym z góry tempie, jak np. przy produkcji taśmowej, wielkoseryjnej, a także przy pracach polegających na dozorowaniu monitorów i wskaźników. Obowiązek organizowania pracy w sposób zapewniający zmniejszenie jej uciążliwości, wynika z art. 94 pkt 2a k.p. Potencjalne uciążliwości i zagrożenia najłatwiej jest przewidzieć na etapie projektowania stanowiska pracy.

Monotonia może być powodem znacznej uciążliwości psychicznej, gdyż jest źródłem niedociążenia emocjonalnego, spowodowanego brakiem lub jednostajnością bodźców i powtarzalnością działań, a w konsekwencji niezmiennością sytuacji. Podobne skutki wywołuje bezczynność połączona z pewnym napięciem, jak praca polegająca np. na obserwacji wskaźników na ekranie monitora lub pulpitu sterowniczego albo wielogodzinne prowadzenie pojazdu na autostradzie, na której z założenia nie powinno być niespodziewanych sytuacji. Monotonia powodowana brakiem dostatecznych bodźców wzrokowych lub słuchowych jest nazywana sensoryczną. Jej objawami jest widoczne spowolnienie krążenia, częstotliwości oddechu, a w następstwie pojawianie się senności, spadek aktywności ruchowej i czujności, czego skutkiem może być wzrost liczby popełnianych błędów, aż do spowodowania wypadku lub katastrofy drogowej włącznie. Podobnym źródłem monotonii w pracy są długotrwałe, jednostajne, powtarzalne czynności.

Pracodawca powinien wprowadzić rozwiązania zapobiegające monotonii, np. przez wprowadzenie zmian pracowników lub przerw na stanowiskach pracy monotonnej, urozmaicenie samej pracy np. przez wprowadzanie czynności odmiennych (niekoniecznie niezbędnych w procesie pracy), wymagających od pracownika aktywności o innym charakterze, ograniczenie liczby powtórzeń czynności, częstotliwości oraz czasu ich trwania w trakcie zmiany roboczej, wprowadzenie, w uzgodnieniu z pracownikami, urozmaicenia środowiska pracy możliwego na danym stanowisku, np. nadawanie cichej, lecz żywej muzyki.

Jak wynika z badań (m.in. Zakładu Ergonomii CIOP, Zakładu Fizjologii Pracy i Ergonomii IMP w Łodzi oraz Zakładu Ergonomii Collegium Medicum UJ), praca nocna i zmianowa jest niezgodna z naturalną aktywnością dobową człowieka, w szczególności rytmem aktywności jego organizmu, obejmującym czas snu i czas czuwania. W przypadku pracy zmianowej dochodzi do tego ciągła zmiana pory pracy - najczęściej w rytmie tygodniowym - co wymusza konieczność przestawiania się na inne pory aktywności roboczej i dostrajania życia poza pracą do zmieniających się pór czasu wolnego.

Miernikiem intensywności pracy jest wydatek energetyczny człowieka. Badania wykazały, że przy jednakowym wydatku energetycznym praca statyczna okazuje się bardziej uciążliwa niż praca dynamiczna. Napięcie mięśni bez wykonywania ruchów powoduje większe zwężenie naczyń krwionośnych, w wyniku czego przepływa przez nie mniejsza ilość krwi. To z kolei wpływa na zmniejszenie przemiany materii na skutek mniejszej ilości doprowadzonego do komórek tlenu oraz równocześnie wolniejsze odprowadzanie z nich produktów przemiany materii, a w konsekwencji na pojawienie się dużo szybciej zmęczenia, określanego jako spadek zdolności do pracy. W zależności od tego, czy jest to praca fizyczna, czy umysłowa pojawia się zmęczenie odpowiadające jej charakterowi - czyli zmęczenie fizyczne lub psychiczne.

Objawy zmęczenia fizycznego to m.in. pocenie się – prowadzące do odwodnienia organizmu, co znacznie przyspiesza i nasila objawy zmęczenia, pogorszenie koordynacji ruchowo-wzrokowej – objawiające się spowolnieniem ruchów i spadkiem siły mięśni, wzrostem liczby błędów i wydłużeniem czasu reakcji, w konsekwencji prowadzące do wzrostu zagrożenia wypadkowego. Zmęczenie psychiczne objawia się natomiast zmniejszeniem koncentracji, spowolnieniem myślenia i postrzegania oraz spadkiem motywacji, aż do pojawienia się apatii lub rozdrażnienia, prowadzącym do spadku wydajności i wzrostu liczby błędów, a w dłuższym czasie – zachorowaniami lub wypadkami.

Skrajnym objawem zmęczenia jest wyczerpanie (częste objawy to drżenie mięśni, nudności), do którego dochodzi, gdy wysiłek przewyższa możliwości regeneracyjne organizmu człowieka.

Edward Kołodziejczyk