Odpowiedzi na te pytania udziela badanie „Zapewnianie jakości kwalifikacji poza formalnym systemem edukacji. Analiza stanu obecnego w kontekście powstania krajowego systemu kwalifikacji”, realizowane od października 2011 roku do kwietnia 2012 roku na zlecenie Instytutu Badań Edukacyjnych. Kompetencje zdobywamy nie tylko w szkole i na uczelni, ale także na różnego rodzaju kursach, szkoleniach, w pracy, w drodze e-learningu. Kiedy zacznie obowiązywać nowy system kwalifikacji i Polska Rama Kwalifikacji, kompetencje zdobywane poza formalnym tokiem edukacji będą równie ważne, co te nabyte w szkole i na studiach – pod warunkiem, że zostaną potwierdzone egzaminem i udokumentowane dyplomem czy certyfikatem.
Badaniem zostały objęte instytucje odpowiedzialne za kształcenie i potwierdzanie kompetencji poza formalnym systemem edukacji, m.in. izby rzemieślnicze, zrzeszenia branżowe, firmy szkoleniowe, instytucje egzaminujące. Przeanalizowano także rozwiązania służące zapewnianiu jakości kwalifikacji w wybranych krajach europejskich.

Po co badaliśmy?
W nowym systemie kwalifikacji, nad którego projektem pracuje Instytut Badań Edukacyjnych, można będzie potwierdzać dyplomem, certyfikatem czy stosownym zaświadczeniem nie tylko kompetencje, które nabyliśmy dzięki edukacji formalnej – w szkole i na uczelni, ale także w drodze edukacji pozaformalnej – na różnego rodzaju kursach, szkoleniach, warsztatach, i edukacji nieformalnej –
w pracy czy poprzez e-learning. Dzięki temu wszystko, czego nauczyliśmy się przez całe życie, będzie się liczyć w zawodowym dorobku, co ułatwi zdobycie dobrej, satysfakcjonującej pracy. Dziś możliwości potwierdzania kwalifikacji uzyskanych poza formalnym systemem edukacji są w praktyce bardzo skomplikowane i uciążliwe.
Aby to, co wiemy i umiemy, mogło być dla potencjalnego pracodawcy wiarygodne, wysokie standardy trzeba zapewnić zarówno firmom szkolącym, jak egzaminującym. W efekcie więcej osób będzie się chciało rozwijać i zdobywać nowe kompetencje w ciągu całego życia, a nasze kwalifikacje będą lepiej dostosowane do potrzeb współczesnego rynku pracy – także europejskiego.
Badanie miało pokazać:
• jakie rozwiązania stosują instytucje szkolące, egzaminujące, żeby zapewnić jakość kwalifikacji uzyskiwanych poza formalnym systemem edukacji oraz jakie są procedury ich potwierdzania,
• jak funkcjonują zewnętrzne mechanizmy nadzoru, kontroli, zapewniania jakości wobec badanych instytucji,
• co hamuje, a co sprzyja zapewnianiu jakości kwalifikacji w badanych instytucjach,
• jakie rozwiązania zapewniające jakość kwalifikacji stosuje się w krajach europejskich.
W badaniu pojęcie „kwalifikacja” było używane w odniesieniu do obecnie funkcjonujących świadectw, dyplomów, certyfikatów. Powstający nowy system kwalifikacji i Polska Rama Kwalifikacji to pojęcie definiuje precyzyjniej – kwalifikacja oznacza określony zestaw efektów uczenia się, zgodny
z ustalonymi standardami, których osiągnięcie zostało formalnie potwierdzone przez upoważnioną instytucję.

Wybrane wyniki badania
Jak firmy definiują jakość kwalifikacji?
W zależności od wieku, tradycji, doświadczenia i celów instytucji może ona postrzegać jakość nadawanych kwalifikacji albo przez pryzmat zapewnienia sobie jak największych zysków, albo prestiżu firmy, wówczas wynika ona z ugruntowanych norm, wartości oraz tradycji.
Podejście pierwsze jest typowe dla instytucji komercyjnych, na przykład firm szkoleniowych, a także dla przedsiębiorstw stosunkowo młodych na rynku. Jak wynika z wypowiedzi badanych, na polskim rynku szkoleniowym jakość to przede wszystkim: zadowolenie klientów i spełnianie pewnych standardów, zazwyczaj minimalnych. Respondenci uważają, że nastawienie głównie na zadowolenie klientów grozi obniżeniem jakości kompetencji zdobywanych podczas szkoleń. Klienci chcą mieć jak najtańszą usługę, a jej jakość jest mniej ważna.
Natomiast działalność instytucji, które funkcjonują na polskim rynku od dziesięcioleci, są objęte regulacjami prawnymi i powiązane z instytucjami publicznymi, najczęściej nie jest ściśle komercyjna. Dla instytucji takich jak izby rzemieślnicze czy zrzeszenia branżowe, jakość ich oferty wynika
z budowanego wiele lat prestiżu i zdobytego doświadczenia. Jakość gwarantuje tu również nadzór instytucji państwowych czy uregulowanie działalności zapisami prawa. Poza tym mają już one ugruntowaną pozycję na rynku i nie muszą tak walczyć o klienta jak firmy młode i mało znane.

Od czego zależy jakość zdobywanych kompetencji?
Niezależnie od wielkości, charakteru czy tradycji rynkowych instytucji badani wymieniają podobne czynniki, od których zależy poziom dostarczanych kompetencji uczniom czy dokształcającym się pracownikom. Są to m.in. doświadczenie i kompetencje trenerów, nauczycieli, szkoleniowców, właściwe rozpoznanie potrzeb i umiejętności osób, które chcą się uczyć lub potwierdzić to, czego się nauczyły, a także dopasowanie programu szkoleń do potrzeb rynku pracy – dzięki temu po zakończeniu szkolenia jego uczestnik może znaleźć pracę.

Jak zapewniać jakość kształcenia zgodną z wytycznymi europejskimi?
W Europejskich Ramach Odniesienia na rzecz Zapewniania Jakości w Kształceniu i Szkoleniu Zawodowym zapewnianie jakości to powtarzający się cykl: strategiczne planowanie działań – ich realizacja – ewaluacja wszystkich procesów i osiąganych efektów kształcenia – gromadzenie informacji zwrotnych, które są podstawą do przeprowadzania zmian.
Badane instytucje różnie realizują te wytyczne. W małych i średnich instytucjach szkoleniowych trudno wydzielić dział zajmujący się zarządzaniem jakością kształcenia, planowaniem szkoleń, odpowiada za to jedna osoba właściciel. Inaczej jest w firmach dużych lub działających na licencji, zazwyczaj zagranicznych instytucjach.
Jeśli chodzi o dostosowanie szkoleń do potrzeb rynku pracy, to tylko nieliczne instytucje prowadzą takie działania w sposób usystematyzowany i sformalizowany, np. organizując spotkania czy tworząc gremia z udziałem pracodawców, którzy mogą najlepiej określić, jakich kompetencji potrzebują.
Niektóre firmy – zwłaszcza najmniejsze – uzależniają tematykę szkoleń od kompetencji trenera czy dopasowują się do tematyki szkoleń, które są akurat finansowane z Europejskiego Funduszu Społecznego.
Chociaż badani podkreślali, że kompetencje trenerów są kluczowe dla jakości szkoleń, firmy szkoleniowe niewystarczająco dbają o zatrudnianie wykwalifikowanych trenerów – przede wszystkim dlatego, żeby ograniczać koszty. Certyfikat trenera może więc w niektórych przypadkach nawet zamykać mu drogę do wybrania jego usług. Jednak kilka badanych instytucji ma dokładnie określone wymagania co do kompetencji trenerów i regularnie te kompetencje weryfikują.
Programy szkoleń są często tworzone przez jedną osobę – trenera, zależą one od jego wiedzy
i kompetencji. Jak wynika z wypowiedzi respondentów w małych i średnich instytucjach szkoleniowych, programy podlegają często jedynie zdroworozsądkowej ocenie, czasami tylko jednej osoby i na tej podstawie są dopuszczane do realizacji.
Choć instytucje szkoleniowe mają metody oceny szkoleń i pracy trenerów, to – zwłaszcza w małych firmach – nie zawsze określone są procedury i częstotliwość ewaluacji i sposoby jej wykorzystania na przyszłość. Duże firmy mają rozbudowane procedury ewaluacji wewnętrznej i zewnętrznej.

Rozwiązania w zakresie zapewniania jakości procedur walidacji w odniesieniu do wytycznych europejskich
W Polsce nie istnieje spójny system walidacji, dlatego instytucje potwierdzające efekty uczenia się, tworzą własne rozwiązania. W instytucjach działających na zasadzie licencji pracownicy czasami na własną rękę podejmują się doradzania osobom chcącym potwierdzić swoje kompetencje. Są jednak
i takie, zwłaszcza na licencjach zagranicznych, które stosują np. pracę z doradcą czy przejrzyste przewodniki dla kandydatów.
W firmach, których działalność jest uregulowana prawnie, zakres oceny kompetencji kandydatów jest odgórnie określony i dzięki temu przejrzysty. I tam jednak zdarzają się naruszenia bezstronności komisji, procedur odwoławczych, metod i kryteriów oceny kandydatów.

Co utrudnia wdrażanie rozwiązań zapewniających jakość kwalifikacji poza formalnym systemem edukacji?
Jak podkreślali badani, najważniejsze bariery to:
• brak wspólnych zasad, standardów zapewniania jakości szkoleń i procedur walidacji na rynku szkoleniowym,
• uzależnienie części instytucji od wymagań klientów – często są zmuszone do rezygnowania
z przestrzegania jakości, bo to zbyt kosztowne,
• brak środków i wyspecjalizowanej kadry, by budować wewnętrzne systemy zapewniania jakości.

Informacje o badaniu
Badanie objęło 39 instytucji: firmy szkoleniowe (w tym 10 firm zarejestrowanych w Polskiej Izbie Firm Szkoleniowych – PIFS), zrzeszenia branżowe, izby rzemieślnicze i inne instytucje, które potwierdzają kwalifikacje i przyjęły u siebie rozwiązania zapewniające jakość kwalifikacji. Do badania wybrano także instytucje z Francji, Holandii, Norwegii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Szkocji.
Wykorzystano następujące techniki i metody badawcze:
* desk research – analizę dokumentów, stron internetowych, opracowań i badań dotyczących rozwiązań w zakresie zapewniania jakości. Badano dokumenty instytucji szkoleniowych, zrzeszeń branżowych, izb rzemieślniczych, a także instytucje szkolące i przeprowadzające procedury walidacji
z sześciu państw europejskich.
* pogłębione wywiady indywidualne (IDI) – przeprowadzono 35 wywiadów pogłębionych m.in.
z osobami odpowiedzialnymi za kształtowanie polityki zapewniania jakości w firmach
i instytucjach szkoleniowych oraz zrzeszeniach branżowych.
* studium przypadków – analiza mechanizmów zapewniania jakości wybranych procedur potwierdzania kompetencji opierała się na badaniu materiałów wtórnych: stron internetowych oraz dokumentów przekazanych przez instytucje, a także na wywiadach pogłębionych z osobami odpowiedzialnymi za zapewnianie jakości walidacji w tych organizacjach.

Instytut Badań Edukacyjnych (IBE) jest placówką badawczą prowadzącą interdyscyplinarne badania naukowe nad funkcjonowaniem i efektywnością systemu edukacji w Polsce. Instytut uczestniczy w krajowych i międzynarodowych projektach badawczych, przygotowuje raporty, sporządza ekspertyzy oraz pełni funkcje doradcze.
IBE realizuje projekt systemowy „Opracowanie założeń merytorycznych i instytucjonalnych wdrażania Krajowych Ram Kwalifikacji oraz Krajowego Rejestru Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie” (Kwalifikacje po europejsku), współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytetu III Wysoka jakość systemu oświaty, nadzorowanego przez Ministerstwo Edukacji Narodowej.
W ramach projektu „Kwalifikacje po europejsku” IBE prowadzi serię badań, których wyniki mają dostarczyć niezbędnej wiedzy do zaprojektowania spójnego systemu kwalifikacji w Polsce, odpowiadającego na potrzeby osób uczących się, pracodawców oraz instytucji kształcących
i szkolących.
Efektem projektu będzie m.in. projekt Polskiej Ramy Kwalifikacji, czyli opis relacji między kwalifikacjami umieszczony na ośmiu poziomach, na których wymagane są różne efekty uczenia się.
Polska Rama Kwalifikacji w zasadniczy sposób zmieni polską edukację, rynek pracy, gospodarkę. Zmiany będą dotyczyć nie tylko osób, które już są na rynku pracy, ale także tych, które przygotowują się do podjęcia pierwszej pracy, czy dopiero zaczynają edukację. Pozwolą lepiej sprostać wyzwaniom, jakie stawia przed nami ciągle zmieniający się rynek pracy, zmiany demograficzne, integracja europejska czy kryzys gospodarczy.

Więcej informacji na: www.ibe.edu.pl, www.kwalifikacje.edu.pl