Alternatywne metody rozwiązywania sporów mogą być stosowane na wielu płaszczyznach. Można dzięki nim polubownie rozwiązać sprawy z zakresu prawa cywilnego, gospodarczego, rodzinnego, budowlanego oraz karnego. Obecnie do alternatywnych metod rozwiązywania sporów zaliczamy: negocjacje, mediacje i arbitraż. W niniejszym artykule skupimy się głównie na zaletach stosowania ADR w sprawach gospodarczych.

Geneza pojęcia

Pojęcie ADR (Alternative Dispute Resolution) narodziło się w USA w latach 70. XX wieku. Angielskojęzyczny skrót jest używany wszędzie, chociaż w niektórych państwach próbowano utworzyć własne pojęcia dzięki czemu:

  • we Francji możemy natknąć się na skróty MARC (les modes alternatifs de resolution de conflits) lub RAD (reglement alternatif des differends); ten drugi skrót występuje także w Kanadyjskim Quebecu,
  • w Niemczech nie powinniśmy być zaskoczeniu spotykając się ze skrótem AKR (aussergerichtlichen Konfliktregelung).

Alternatywne metody rozwiązywania sporów można definiować na różne sposoby, w tym artykule przedstawiono zostaną 4 najbardziej powszechne ujęcia.

  1. Alternatywne Metody Rozwiązywania Sporów, to metody, które w znaczny sposób różnią się od tych, stosowanych podczas klasycznego postępowania sądowego.
  2. ADR oznaczają "działania w ramach procesu cywilnego i wykonywania władzy sądowniczej, które umożliwiają nieantagonistyczne zakończenie sporu, w tym przede wszystkim podejmowane przez samych sędziów czynności, które mają na celu doprowadzenie do zawarcia ugody."
  3. Według trzeciego ujęcia ADR to wszystkie metody, które stanowią alternatywę dla postępowania przed sądem powszechnym (czyli także arbitraż).
  4. Ostatnia z głównych koncepcji stanowi, że ADR to tylko metody, które w ogóle nie opierają się na modelu adjudykacyjnym, czyli takim, w którym wydawane jest wiążące strony orzeczenie. Koncepcja ta, w takiej formie wyklucza z ADR nawet pozasądowy arbitraż.

Pomimo różnych definicji, w przypadku wszystkich metod ADR można doszukać się pewnych elementów wspólnych - są to:

  • udział neutralnej bezstronnej osoby trzeciej,
  • ograniczenie formalizmu do minimum,
  • stawianie wspólnych interesów stron na pierwszym miejscu,
  • udział stron w poszukiwaniu rozwiązania konfliktu.

Podstawą wszelkich metod alternatywnego rozwiązywania sporów jest koncentracja obu stron na znalezieniu takiego rozwiązaniu, dzięki któremu, obie strony będą zadowolone i w przyszłości będą mogły nadal ze sobą współpracować.
Najważniejsze jest aby po zakończonym sporze żadna ze stron nie czuła się stroną przegraną. W literaturze dotyczącej ADR często używa się zwrotu "WIN-WIN situation"

Modele rozwiązywania sporów

Istnieją cztery podstawowe modele rozwiązywania sporów: kontraktowy, koncyliacyjny (mediacyjny), arbitrażowy oraz sądowy.
Zarówno sposób arbitrażowy i sądowy, zaliczyć możemy do generalnej kategorii adjudykacyjnego trybu rozstrzygania sporów - czyli w sprawie zostaje wydany wyrok.

  1. Model kontraktowy - w ramach tego trybu strony mogą swobodnie kształtować relacje między sobą, charakteryzuje się on bardzo dużą autonomią. Świetnym przykładem rozwiązywania sporu według modelu kontraktowego są negocjacje.
  2. Model koncyliacyjny - w tym przypadku mamy do czynienia z rozstrzygnięciem sporu przez osobę trzecią, jednak rozwiązanie takie nie wiąże stron w żaden sposób. Tak naprawdę pojęcie koncyliacji jest w stu procentach tożsame z pojęciem mediacji. Mediacja ma charakter pozapaństwowy co odróżnia ją od postępowania sądowego.

Należy zgodzić się ze zdaniem Lecha Morawskiego, który uważa, że "socjologiczna teoria konfliktów formułuje zalecenia zgodnie, z którymi w dobrze zorganizowanym wymiarze sprawiedliwości rozwiązywanie konfliktów powinno w miarę możliwości rozpoczynać się na jak najniższym poziomie instytucjonalizacji i formalizacji, a przejście na wyższy poziom powinno się zasadniczo dokonywać dopiero wtedy, gdy wyczerpano możliwości rozwiązania konfliktu na niższym poziomie".
System rozwiązywania sporów w Polsce powinien zostać tak zorganizowany, aby zawsze rozpoczynać od negocjacji, przechodząc do mediacji, a dopiero w ostateczności uciekać się do arbitrażu lub sądu państwowego.
W praktyce metody te mogły być stosowane zarówno sekwencyjnie (przechodząc po kolei od negocjacji do arbitrażu) lub równolegle - bowiem wszczęcie mediacji nie powoduje zawieszenia postępowania sądowego.

Charakterystyka poszczególnych metod ADR

Ponieważ temat arbitrażu został szczegółowo wyczerpany w artykułach Arbitraż: cz. I i cz. II, zostanie on tu potraktowany dosyć skrótowo.

Negocjacje

W najprostszy sposób negocjacje można zdefiniować jako proces porozumiewania się stron będących w konflikcie, który ma na celu wypracowanie rozwiązania zadawalającego obydwie strony. Rozpoczęcie negocjacji zależy tylko i wyłącznie od dobrej woli obu stron. Dobrej woli powinna także towarzyszyć wiara w możliwość polubownego rozwiązania sporu. Negocjacje powinny doprowadzić do bezpośredniego lub pośredniego zażegnania konfliktu w taki sposób, aby żadna ze stron nie czuła się oszukana, przegrana lub wykorzystana.
Negocjacje mogą mieć także na celu realizację rozbieżnych lub sprzecznych interesów stron.
Strony mogą zdecydować się na samodzielne prowadzenie negocjacji jednak w wielu przypadkach wskazane jest korzystanie z pomocy ekspertów. Udział niezależnych ekspertów może być bardzo przydatny w momencie, kiedy strony zaczynają kierować się emocjami i zapominają o stanie faktycznym. Eksperci stanowić mogą w negocjacjach pierwiastek bezstronności oraz pomogą przypomnieć sobie po co tak naprawdę strony zdecydowały się na negocjacje. Przed negocjacjami strony powinny dokładnie zdefiniować problem, a także korzyści jakie mogą przynieść udane negocjacje.
Podczas negocjacji bardzo często dochodzi do ujawnienia ukrytych interesów, rozbieżności, konfliktów - mimo tego nie należy zapominać o głównym powodzie negocjacji. Oczywiście negocjować można wszystko i należy rozwiązać każdy spór, który pojawi się w trakcie negocjacji, jednak należy uważać, żeby drobne zatargi nie uniemożliwiły zawarcie porozumienia.
Do negocjacji zawsze należy dobrze się przygotować - przede wszystkim rozważyć sytuację drugiej strony, zastanowić się, z jakich faktów druga strona może skorzystać i co zechce wykorzystać przeciwko nam. Należy także pamiętać, że negocjacje w dużej mierze opierają się na komunikacji persfazyjnej, która to może doprowadzić do rozwiązania konfliktu ale także do zaostrzenia sporu. Dlatego przed przystąpieniem do negocjacji należy dobrze zapoznać się ze wszystkimi technikami oraz informacjami na temat negocjowania.

Mediacje

Mediacje cechuje konstruktywne podejście do konfliktu - można ją też określić jako efektywne i konstruktywne zarządzanie konfliktem. W mediacji konflikt stanowi problem do rozwiązania. Mediacja zawsze jest dobrowolna - nie można nikogo zmusić do mediacji.
Postępowanie mediacyjne trwa tak długo, dopóki strony są zainteresowane jego kontynuowaniem. W przypadku mediacji to strony decydują o rozpoczęciu, miejscu i formie zakończenia postępowania. Strony mają też wpływ na procedurę mediacji. Mediacja zawsze odbywa się w obecności mediatora, który nadaje rytm postępowaniu mediacyjnemu. Orzeczenie mediatora - osoby trzeciej- jest prawnie nie wiążące i tylko od dobrej woli stron zależy jego wykonanie.
Główne zasady mediacji to:

  • dobrowolność - oznacza, że obie strony muszą wyrażać chęć uczestnictwa w mediacji,
  • bezstronność osoby mediatora - mediator musi być bezstronny i obiektywny, dbać o równowagę między stronami w czasie postępowania mediacyjnego oraz w równym stopniu wspierać obie strony,
  • akceptowalność osoby mediatora - obydwie strony muszą wyrazić zgodę na osobę mediatora, mediator może być także zmieniony w trakcie postępowania mediacyjnego, jeżeli któraś ze stron wyrazi takie żądanie,
  • neutralność mediatora - mediator nie może sugerować ani narzucać stronom swojego zdania lub rozwiązania konfliktu, mediator nie ma interesu w rozstrzygnięciu, ma on za zadanie pomóc w wyborze rozwiązania najlepszego dla obydwu stron,
  • poufność - wszystkie informacje uzyskane przez mediatora w trakcie mediacji są objęte tajemnicą, mediator nie może ujawnić przebiegu mediacji, składanych w trakcie mediacji propozycji czy jakichkolwiek danych uzyskanych w trakcie trwania mediacji. Mediator nie będzie mógł być świadkiem w ewentualnym procesie między stronami mediacji (chyba, że strony zdecydują inaczej).
  • Strony mogą także ustalić granice poufności między sobą w odrębnej klauzuli.

Różnice pomiędzy negocjacjami a mediacją

Mediacje i negocjacje cechuje wiele podobieństw, takich jak: dobrowolny udział stron, wspólne wypracowywanie porozumienia, ustalenie miejsca, czasu, przebiegu itp. Mimo cech wspólnych istnieją pewne zasadnicze różnice pomiędzy tymi procesami. Pierwszą zasadniczą różnica jest ciągła obecność mediatora w procesie mediacji. Mediator skłania strony do podsumować, parafrazowania, skoncentrowania na cele - jednym słowem ma bardzo duży wpływ na przebieg postępowania. Mediacja staje się także coraz bardziej sformalizowanym procesem.
O ile przystąpienie do negocjacji jest zazwyczaj czymś naturalnym, o tyle mediacja często jest wynikiem umów, które zawarte zostały jeszcze przed zaistnieniem konfliktu. Do mediacji strony skierować może również sąd. Negocjacje za wyjątkiem kilku wyjątków, nie są jeszcze sformalizowane w żadnej ustawie, akcie, rozporządzeniu. W przypadku mediacji jest inaczej, możemy też zauważyć rosnące tendencje do całkowitego sformalizowania mediacji. To co jeszcze rozróżnia mediacje od negocjacji, to dokument powstający po obu procesach. Ugoda mediacyjna ma bardzo często znamiona ugody sądowej, natomiast porozumienie podpisywane po negocjacjach nadal stanowi "luźną" umowę pomiędzy stronami.

Mediacja a proces sądowy

Jest oczywistym, że mediacja, pomimo uregulowań prawnych, wciąż pozostaje dużo bardziej nieformalnym sposobem na rozwiązanie sporu w stosunku do postępowania sądowego. W postępowaniu sądowym strony nie mają wpływu ani na przebieg postępowania ani na wynik. Muszą się stosować do sztywnych procedur, a wyrok nie daje żadnych możliwości manewru - należy się z nim po prostu pogodzić.
Dlatego można stwierdzić, że postępowanie sądowe jest zorientowane retrospektywnie a nie prospektywnie - czyli liczy się to jak było, a nie to jak będzie.
Postępowanie sądowe często utrudnia stronom późniejsze kontakty, co może być dużym minusem jeżeli strony pozostają w ścisłych stosunkach gospodarczych lub rodzinnych. Kolejnymi różnicami są na pewno: czas i koszty. Postępowanie sądowe trwa zawsze dłużej - jest to kwestia jego sformalizowania oraz faktu "przeciążenia" polskich sądów.
Mediacje mogą być prowadzone częściej niż rozprawy sądowe - wszystko zależy od stron. Obydwa postępowania różnią się także kosztami - mediacje co prawda nie są bezpłatne, ale zazwyczaj koszty mediacji są dużo niższe. Mediacje prowadzą także do szybszego rozwiązania sporu i powrotu do normalności - co zwłaszcza w sprawach gospodarczych często pozwala uniknąć przedsiębiorcom znacznych strat.

Arbitraż

Arbitraż to poufna procedura, w której jedna lub więcej neutralnych i bezstronnych osób (specjalistów) podejmują decyzję w sprawie, po wysłuchaniu stron oraz przedstawianiu dowodów. Arbitraż najczęściej stosuje się w sprawach gospodarczych lub cywilnych. Wyróżniamy trzy rodzaje arbitrażu: ad hoc, instytucjonalny i administracyjny.
Ad hoc - w tym przypadku każda ze stron wybiera swojego arbitra (bądź arbitrów), a ci powołują później arbitra przewodniczącego. Skład rozstrzyga spór opierając się na ustalonych wspólnie zasadach.
Zarówno arbitraż instytucjonalny jak i administrowany opierają się na działalności organizacji zajmujących się arbitrażem - takich jak sądy polubowne.
Chociaż arbitraż wciąż pozostaje atrakcyjną alternatywą w stosunku do zwykłego postępowania sądowego, to niestety możemy dopatrzeć się w tej metodzie coraz więcej ilości wad zwyczajnego postępowania (mowa tu o arbitrażu instytucjonalnym i administracyjnym).
Postępowania arbitrażowe są coraz mniej elastyczne i często przeciągają się w czasie, co znacznie podnosi koszty arbitrażu.
nadal stanowi "luźną" umowę pomiędzy stronami.

Pozostałe Alternatywne Metody Rozwiązywania Sporów

Oprócz negocjacji, mediacji i arbitrażu na przestrzeni lat pojawiło się kilka "pochodnych" metod mających swoje korzenie w trzech wymienionych. Metody takie mogą być wykorzystywane podczas mediacji lub negocjacji, a mogą także stanowić samodzielną metodę rozwiązania konfliktu.

  1. Arb-Med - polega na tym że, najpierw dochodzi do przeprowadzenia postępowania arbitrażowego, którego wynik, umieszcza się w zalakowanej kopercie, następnie przeprowadza się postępowanie mediacyjne. Jeśli strony nie zawrą ugody w określonym wcześniej czasie, sprawę rozstrzyga wydana w arbitrażu decyzja. Ta metoda ma zastosowanie szczególnie w postępowaniach gospodarczych, w których stronom bardzo zależy na czasie.
  2. Last Offer Arbitration - to tzw. arbitraż ostatniej szansy, w której jeśli strony nie dojdą do porozumienia podczas negocjacji, przedstawiają dwie propozycje arbitrowi, który musi wybrać spośród nich jedną i nie może sam proponować żadnych rozwiązań lub zmieniać przedstawionych mu ofert.
  3. Med-Arb - to jedna z dwóch metod hybrydowych, polegających na połączeniu mediacji z arbitrażem. W tym przypadku neutralna osoba trzecia prowadzi mediację, a jeśli nie zakończy się ona ugodą, osoba ta przejmuje funkcję arbitra i podejmuje ostateczną decyzję.
  4. Mini-trial (minirozprawa) - to postępowanie, które łączy zasady procedury sądowej (obecność neutralnej osoby trzeciej, która wydaje niewiążącą opinię dotyczącą prawdopodobnego orzeczenia sądowego), negocjacji i koncyliacji. Jeśli strony nie dojdą do porozumienia, sprawa wraca do sądu.
  5. Summary jury trial (skrócona rozprawa przed ławą przysięgłych) - jest to symulacja procesu w skróconej formie, mająca przedstawić możliwie realistyczną wizję tego, jak zostanie rozstrzygnięty spór w prawdziwym procesie przed sądem. Dzięki tej procedurze strony mogą uzyskać od ławników uzasadnienie ich decyzji i przekonać się, czy ich strategia jest skuteczna i zrozumiała. Nie jest to jednak powszechnie stosowana metoda, ze względu na jej skomplikowanie i podwyższenie kosztów procesu.
  6. Private judging (prywatny sędzia) - jest procedurą analogiczną do rozprawy, jednak to strony ustalają zasady, na jakich będzie się ona odbywała, dzięki temu jest to proces dużo bardziej nieformalny i dostosowany do indywidualnych potrzeb stron.

 

Monika Stawarczyk

Artykuł ukazał się w Serwisie HR


 

Bibliografia
1. Gmurzyńska E., Morek R., Mediacje. Teoria i Praktyka, Oficyna A Wolters Kluwer business 2009
2. Morawski L., Główne problemy współczesnej filozofii prawa: prawo w toku przemian, Warszawa 1999
3. Korybski A., Alternatywne rozwiązywanie sporów w USA: studium teoretycznoprawne, Lublin 1993
4. Herrmann G., Conciliation as new method of dispute settlement, (w:) New trends in the development of International Commercial Arbitration and the role of arbitral and other institutions, ed. Sanders P., Kluwe/Deventer 1983
5. Fischer-Zernin V., Junker A., Arbitration and Mediation: Synthesis or Antithesis?, Journal of International Arbitration 1988, vol. 5 No 1
6. Hoellering M.F., Emerging Techniques of Private Dispute in Long - Term Contracts, (w:) Der komplexe Langzeitvertrag, Strukturen und Internationale Schiedsgerichtbarkeit, ed. Nicklisch F., Heidelberg 1987
7. Fox.Jr. W.F., International Commercial Agreements, Kluwer/Deventer 1990
8. Szumański A., Koncyliacja jako forma rozstrzygania sporów gospodarczych, Monitor Prawniczy, nr 2/1997