Zmiany te objęły swoim zakresem – zgodnie z postanowieniami art. 5 ustawy zmieniającej – trzy grupy rozwiązań, to jest, po pierwsze, te związane z formami ochrony przyrody, po drugie, stanowiące podstawę ochrony zieleni w miastach i wsiach oraz gospodarowania zasobami i składnikami przyrodniczymi, oraz, po trzecie, z przeprowadzaniem postępowań kontrolnych w zakresie ochrony przyrody. Z punktu widzenia organów samorządu terytorialnego niewątpliwie największe znaczenie mają rozwiązania związane z ochroną zieleni na terenie miast i wsi, gdyż to właśnie one są w głównej mierze odpowiedzialne za prawidłową ich realizację. Dlatego też w dalszej części to właśnie na nich będzie skupiona uwaga czytelnika.
Jeżeli natomiast chodzi o zmiany związane z formami ochrony przyrody, to polegają one na wprowadzeniu zupełnie nowego art. 52a ustawy o ochronie przyrody stanowiącego, że gospodarka leśna nie narusza zakazów, o których mowa w art. 52 ust. 1 pkt 1, 3–5 i 11 (odnoszących się do chronionych gatunków zwierząt), jeżeli jest prowadzona na podstawie planów, które zostały poddane strategicznej ocenie oddziaływania na środowisko, obejmującej oddziaływanie na dziko występujące populacje gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty i chronionych gatunków ptaków oraz ich siedliska bądź jest prowadzona na podstawie kodeksu dobrych praktyk, których ustalenia zapewniają, że czynności wykonywane zgodnie z nimi nie są szkodliwe dla zachowania gatunku we właściwym stanie ochrony. Celem wprowadzenia tego rozwiązania było uniknięcie konieczności podwójnego oceniania wpływu racjonalnej i planowej gospodarki leśnej zarówno na etapie tworzenia planów urządzenia lasów, jak i później – już na etapie pozyskiwania drewna w lesie.
Kolejna zmiana związana z ochrona gatunkową objęła postanowienia art. 56 ustawy o ochronie przyrody , który stanowi podstawę do wydawania zezwoleń na odstępstwa od zakazów obowiązujących w stosunku do gatunków chronionych roślin, zwierząt i grzybów. W dotychczasowym brzmieniu postanowienia tego przepisu nie uwzględniały bezpośrednio konieczności odniesienia się do postanowień dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz. Urz. WE L 206 z 22 lipca 1992 r., s. 7, z późn. zm.). Dlatego też w celu uniknięcia pojawiających się w tym przypadku wątpliwości interpretacyjnych w zmienionym art. 56 ust. 7 ustawy o ochronie przyrody (pkt 7) takie odesłanie zawarto. W przepisie tym wskazano również na konieczność uwzględniania w procesie wydawania zezwoleń również słusznego interesu strony (pkt 8).
Zmiany związane w wykonywaniem ochrony przyrody swoim zakresem objęły natomiast postanowienia art. 123 ust. 1 i 2 ustawy o ochronie przyrody . Omawiana nowelizacja w tym zakresie miała jednak jedynie porządkujący charakter, gdyż przysługujące dotychczas wojewodzie uprawnienia kontrolne w zakresie przestrzegania przepisów o ochronie przyrody w trakcie gospodarczego wykorzystania zasobów przez jednostki organizacyjne oraz osoby prawne i fizyczne przeniosła na regionalnego dyrektora ochrony środowiska. Wprowadzenie takiego rozwiązania było konsekwencją powołania do życia na podstawie ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. Nr 199, poz. 1227, z późn. zm.) tego ostatniego organu, do którego właściwości przeniesiono znaczącą część uprawnień do orzekania w sprawach korzystania ze środowiska przyrodniczego. Zapomniano natomiast o przyznaniu mu uprawnień kontrolnych umożliwiających efektywne działanie, które pozostawiono w dalszym ciągu wojewodzie. Dlatego rozwiązanie to należy ocenić ze wszech miar pozytywnie. Zmiana ta zgodnie z postanowieniami art. 7 ustawy zmieniającej będzie znajdowała zastosowanie do postępowań wszczętych po jej wejściu w życie. Oznacza to, że wojewodowie zakończą rozpoczęte przez siebie postępowania kontrole. Nowe natomiast będą już podejmowane przez regionalnego dyrektora ochrony środowiska.
W zakresie ochrony przyrody największe zmiany zostały jednak wprowadzone w odniesieniu do rozwiązań prawnych stanowiących podstawę ochrony zieleni w miastach i wsiach. Generalnie mogą być one usystematyzowane w dwie podstawowe grupy, to jest, po pierwsze, te niezwiązane bezpośrednio z wydawaniem decyzji, ale dookreślające, w jaki sposób powinny być przeprowadzane zabiegi pielęgnacyjne w odniesieniu do drzew (art. 82 ust. 1a ustawy o ochronie przyrody ). Do drugiej grupy należy natomiast zakwalifikować te bezpośrednio związane z wydawaniem zezwoleń – na podstawie art. 83 ustawy o ochronie przyrody – na usunięcie drzew lub krzewów.
Jeżeli chodzi o pierwszą z zasygnalizowanych zmian, to u podstaw jej wprowadzenia leżało ograniczenie prowadzonych dotychczas w praktyce sporów, do jakiego momentu możemy jeszcze mówić o wykonywaniu zabiegów pielęgnacyjnych w stosunku do drzew, a od jakiego już o ich zniszczeniu na skutek wadliwego przeprowadzenia prac pielęgnacyjnych. W obecnym stanie prawnym nie budzi już wątpliwości, że zgodnie z postanowieniami dodanego art. 82 ust. 1a pkt 1 ustawy o ochronie przyrody w zakresie tym będzie się mieściło „usuwanie gałęzi obumarłych, nadłamanych lub wchodzących w kolizje z obiektami budowlanymi lub urządzeniami technicznymi”. W rozwiązaniu tym należy zwrócić jednak uwagę na to, że oprócz klasycznych prac pielęgnacyjnych polegających na usunięciu gałęzi obumarłych lub nadłamanych będą się mieścić w nim również prace, które trudno zakwalifikować do grupy zabiegów pielęgnacyjnych mających poprawić stan konkretnego drzewa; ich celem jest bowiem usunięcie zagrożenia powodowanego przez drzewa. Nie oznacza to oczywiście, że prace wykonywane z tego powodu muszą automatycznie skutkować oszpeceniem obiektu przyrodniczego. Również one powinny być bowiem przeprowadzone z zachowaniem troski o statykę drzewa czy jego wygląd estetyczny (np. przez równomierne ukształtowanie korony). Mówiąc o pracach mających na celu usunięcie zagrożenia wywoływanego przez drzewa, należy mieć na uwadze także to, że stanowią one wyjątek od reguły, jaką jest właściwe kształtowanie zieleni w miastach i wsiach. Dlatego też aby mógł on znajdować zastosowanie, posiadacz nieruchomości przeprowadzający tego typu prace powinien zweryfikować wystąpienie dwóch przesłanek, to jest, po pierwsze, czy w konkretnym przypadku możemy mówić o występowaniu obiektu budowlanego albo urządzeń technicznych oraz, po drugie, czy drzewa kolidują z nimi. Dopiero bowiem łączne spełnienie tych dwóch warunków będzie uzasadniało przeprowadzenie zabiegów innych niż polegające na usunięciu gałęzi nadłamanych lub obumarłych albo zmierzających do ukształtowania korony drzewa w wieku młodszym niż 10 lat lub zmierzających do utrzymania formowanego kształtu drzewa (o tych dwóch ostatnich przypadkach będzie jeszcze mowa). Ponadto należy mieć również zawsze na uwadze to, że na tej podstawie (co wynika wprost z brzmienia omawianego przepisu) może dojść tylko i wyłącznie do usunięcia gałęzi. W związku z czym korygowanie pnia drzewa lub jego bryły korzeniowej (np. po przez ich redukcję) już będzie wykraczało poza zakres dopuszczalnych prac w obrębie korony drzewa.
Z ustaleniem, co należy rozumieć przez obiekt budowlany, nie powinno być większych problemów, gdyż pojęcie to jest definiowane w art. 3 pkt 1 Prawa budowlanego i należy przez nie rozumieć:
a) budynek wraz z instalacjami i urządzeniami technicznymi,
b) budowlę stanowiącą całość techniczno-użytkową wraz z instalacjami i urządzeniami,
c) obiekt małej architektury.
Natomiast przy ustalaniu, co należy rozumieć przez urządzenia techniczne, pomocna może się okazać definicja urządzenia budowlanego, przez które zgodnie z postanowieniami art. 3 pkt 9 Prawa budowlanego należy rozumieć urządzenia techniczne związane z obiektem budowlanym zapewniające możliwość użytkowania obiektu zgodnie z jego przeznaczeniem, jak przyłącza i urządzenia instalacyjne, w tym służące oczyszczaniu lub gromadzeniu ścieków, a także przejazdy, ogrodzenia, place postojowe i place pod śmietniki. Z powyższego zestawienia wynika więc, że zakres przedmiotowy omawianego wyjątku jest bardzo szeroki. Dlatego też aby nie zrobić z niego reguły, w praktyce powinien on być interpretowany raczej w sposób ścieśniający, a nie rozszerzający, co będzie zgodne z podstawowymi zasadami wykładni prawa. Ponadto kolizja drzew z obiektami budowlanymi lub urządzeniami technicznymi powinna mieć już charakter realny, a nie tylko hipotetyczny. W przeciwnym razie na tej podstawie mogłyby być usuwane gałęzie wszystkich drzew rosnących przy obiektach budowlanych lub urządzeniach technicznych, gdyż potencjalnie mogą one im zagrażać. Gdyby jednak taka była intencja ustawodawcy, to nie mówiłby w art. 82 ust. 1a pkt 1 ustawy o ochronie przyrody o wchodzeniu w kolizję, ale o możliwości jej wystąpienia. Należy również zauważyć, że wśród przesłanek wymienionych w art. 82 ust. 1a pkt 1 ustawy o ochronie przyrody uzasadniających poddanie drzew zabiegom korygującym nie znalazły się względy bezpieczeństwa lub zdrowia ludzi przebywających w obiektach budowlanych (o czym jest mowa np. w art. 86 ust. 1 pkt 4 ustawy o ochronie przyrody ). Oznacza to, że jeżeli drzewa będą stwarzały zagrożenie dla obiektów budowlanych lub urządzeń technicznych, to będą mogły być poddane korekcji. Jeżeli jednak będą stwarzały tylko zagrożenie dla ludzi (np. przez nadmierne ograniczenie dopływu światła słonecznego), ale nie będą jednocześnie bezpośrednio zagrażały obiektom budowlanym lub urządzeniom technicznym, to nie będą mogły być poddane zabiegom, o których mowa w art. 82 ust. 1a pkt 1 ustawy o ochronie przyrody . W związku z czym czasami jedyną alternatywą w takich przypadkach może okazać się usunięcie drzewa, do czego będą występowały wówczas podstawy faktyczne, a co raczej nie było zamierzonym efektem działalności ustawodawcy.
Dlatego też w aktualnym stanie prawnym bardzo poważnego znaczenia nabiera wykonywanie w odpowiednim momencie zabiegów pielęgnacyjnych, o których mowa w art. 82 ust. 1a pkt 2 i 3 ustawy o ochronie przyrody . W pierwszym z tych przepisów zezwolono bowiem na kształtowanie korony drzew w wieku do 10 lat, w drugim natomiast uznano za dopuszczalne wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych w koronie drzewa zmierzających do utrzymania formowanego kształtu korony drzewa. Obie te podstawy do wykonania zabiegów w koronie drzew mają charakter komplementarny, w związku z czym kwalifikują się do łącznego omówienia. W odniesieniu bowiem do drzew młodszych niż 10 lat posiadacz nieruchomości ma pełną swobodę kształtowania drzew znajdujących się na nieruchomości, do której posiada tytuł prawny, i do tego momentu mogą być im nadawane oryginalne kształty podnoszące wartość estetyczną obiektów przyrodniczych. Natomiast po przekroczeniu granicy wieku 10 lat drzewa mogą być poddawane już tylko takim zabiegom, które zgodnie z art. 82 ust. 1a pkt 3 ustawy o ochronie przyrody będą zmierzały do zachowania formowanego kształtu drzewa (oczywiście z uwzględnieniem możliwości usuwania gałęzi nadłamanych lub obumarłych albo wchodzących w kolizję z obiektami budowlanymi lub urządzeniami technicznymi). Niestety, w Polsce praktyka nie będzie taka prosta, gdyż stosunkowo niewielka liczba drzew była dotychczas poddawana w wieku poniżej 10 lat zabiegom pielęgnacyjnym mającym na celu właściwe ukształtowanie korony drzewa. W związku z tym ich korona jest efektem naturalnych procesów charakterystycznych dla poszczególnych gatunków drzew. Nie oznacza to automatycznie, że nie mogą być one poddane innym zabiegom pielęgnacyjnym niż tylko tym wymienionym w art. 82 ust. 1a pkt 1 ustawy o ochronie przyrody . W wielu przypadkach piękno konkretnego drzewa może tkwić bowiem w jego naturalnych kształtach, które mogą być korygowane również w starszym wieku niż 10 lat. W takiej sytuacji podmiot zainteresowany przeprowadzeniem prac pielęgnacyjnych przed ich rozpoczęciem powinien dokonać oceny, czy będą one mogły być w sposób niebudzący wątpliwości uznane za kształtowanie korony drzewa, o którym mowa w art. 82 ust. 1a pkt 3 ustawy o ochronie przyrody . Wykonanie zabiegów pielęgnacyjnych (poza terenami nieruchomości wpisanych do rejestru zabytków) nie wymaga bowiem, co prawda, uzyskania zezwolenia. Jednak wykonanie takich prac z naruszeniem reguł wynikających z art. 82 ust. 1a ustawy o ochronie przyrody powinno być uznane za zniszczenie drzewa na skutek wadliwego wykonania zabiegów pielęgnacyjnych. To zaś stanowi już delikt administracyjny określony w art. 88 ust. 1 pkt 3 ustawy o ochronie przyrody , za którego popełnienie będzie wymierzona taka kara pieniężna, jak za usunięcie drzewa bez zezwolenia. Dlatego też proces pielęgnacji powinien zawsze być przeprowadzany z dużą starannością, po dokonaniu oceny, że przeprowadzone prace będą się mieściły w zakresie przedmiotowym zabiegów korygujących, o których mowa w art. 82 ust. 1a ustawy o ochronie przyrody .
Przydatne materiały:
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.)
Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r Prawo budowlane (Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 118 ze zm.)
Pisaliśmy o tym również
Zmiany w zakresie ochrony przyrody (cz. 2)
Zmiany w zakresie ochrony przyrody (cz. 3)
Zmiany w zakresie ochrony przyrody (cz. 4)