Powód Wojciech H. wystąpił do Sądu Okręgowego w Gliwicach z pozwem, w którym wniósł o zobowiązanie pozwanych wnuków i prawnuków do złożenia oświadczenia woli o wyrażeniu zgody na otwarcie grobowca i ekshumację zwłok rodziców powoda.
Czytaj też: SA: Kult zmarłych nakazuje odmówić ekshumacji
Chodziło o przeniesienie zwłok i ponowny pochówek na innym Cmentarzu Parafialnym.
Zgoda 36 osób
W uzasadnieniu podał, że powód i jego rodzeństwo są dziećmi zmarłych, są osobami starszymi i chcieliby, by rodzice byli pochowani w ich miejscu zamieszkania, gdyż wyjazdy do odległego miasta na cmentarz są dla nich zbyt uciążliwe. Zgodę na to – poza pozwanymi - wyrazili wszyscy uprawnieni (łącznie 36 osób).
Pozwany Jan H., działając także jako przedstawiciel ustawowy małoletnich pozwanych, wniósł o oddalenie powództwa zarzucając, że pochówek nastąpił zgodnie z wolą zmarłych i tak powinno pozostać, ze względu na szacunek do nich. Podniósł nadto, że wielu członków rodziny mieszka w S.
Odległość obu cmentarzy to ok. 5 km, a podróż trwa nie więcej niż 10 minut, nie stanowi to więc przeszkody utrudniającej odwiedzanie grobu zmarłych i nie uzasadnia łamania ich woli. Podniósł także, że pełnomocnictw (zgód) nie podpisało troje spośród osób uprawnionych.
Czytaj omówienie w LEX: Dalszy powinowaty może domagać się przeprowadzenia ekshumacji zwłok >
Oddalenie powództwa
Wyrokiem z 22 czerwca 2021 r. sąd okręgowy oddalił powództwo. Ustalił, że od 1947 r. Franciszek H. wraz z żoną Lidią H. mieszkali w S., a po nagłej śmierci żony w 1981 r. mąż zdecydował o pochowaniu jej na cmentarzu w S. w wypożyczonym na 2 lata grobowcu. Jednocześnie podjął decyzję o budowie na tym samym cmentarzu nowego grobowca tak, by przenieść tam ciało żony i zapewnić sobie miejsce pochówku. Kwestia ta była dla niego istotna, a wcześniej zadbał także o zapewnienie miejsc pochówku dla swoich braci.
W związku z tym najstarszy syn wystąpił o zgodę na budowę grobowca na cmentarzu w S., powołując się na życzenie zmarłej matki. W rezultacie w centralnej części cmentarza powstał duży, murowany grobowiec, do którego zgodnie z wolą Franciszka H. przeniesiono zwłoki jego żony. W budowie grobowca uczestniczyli członkowie rodziny.
Po śmierci w 1984 r. Franciszek H. został w tym grobowcu pochowany. Innego miejsca pochówku nie brano pod uwagę. Przez kolejne kilkadziesiąt lat rodzina spotykała się przy tym grobie.
Kilka lat po jego śmierci powód z obiema siostrami, będący już w starszym wieku i planując własne miejsca pochówku, postanowili o budowie nowego grobowca, a w 2019 r. powód uzyskał zgody zarządów cmentarzy na pochowanie ekshumowanych szczątków zmarłych.
Prawo do kultu zmarłych
Sąd orzekł, że prawo do ekshumacji i przeniesienia zwłok jest prawem wspólnym wszystkich żyjących członków rodziny zmarłego, co powoduje, że dla ich dokonania konieczna jest zgoda wszystkich uprawnionych.
W razie sporu pomiędzy tymi osobami, każda z nich może domagać się zobowiązania innej uprawnionej osoby do złożenia oświadczenia woli. Odmowa takiej zgody może stanowić naruszenie dobra osobistego (kultu zmarłego), jeżeli stanowi działanie bezprawne, i skutkować roszczeniem o zobowiązanie nie tylko do zaniechania takich działań, ale także do dokonania czynności (w tym złożenia stosownych oświadczeń woli) potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia.
Sąd Okręgowy stwierdził, że nie ma podstaw do uznania, by odmowa zgody przez pozwanych była bezprawna. Wskazał też, że co najmniej równie doniosła, jak potrzeba kultu pamięci osób zmarłych, jest zasada zapewnienia spokojnego spoczynku zmarłych. Tylko szczególne racje mogą zdecydować o tym, że zasada ta będzie musiała ustąpić potrzebie ochrony sfery dóbr osobistych strony czynnej sporu. Do tego rodzaju sytuacji może dojść jedynie w sytuacji, gdy przeniesienie zwłok jest jedynym sposobem pozwalającym na sprawowanie kultu pamięci zmarłych przez uprawnionego.
Sąd stwierdził, że takie przesłanki nie zachodzą – rodzice powoda spoczywają w miejscu przez nich wybranym, przez kilkadziesiąt lat przez nikogo niekwestionowanym. Przez tych wiele lat rodzina spotykała się przy grobie i nikt nie podważał tak ustalonego miejsca pochówku, które było zgodne z wolą zmarłych.
Czytaj w LEX: Ponowne użycie grobu w kontekście opinii Głównego Inspektora Sanitarnego >
Oddalenie apelacji powoda
W apelacji od tego wyroku powód zarzucił naruszenie prawa procesowego przez sprzeczne z materiałem dowodowym przyjęcie, że: odmowa zgody przez pozwanych na ekshumację i przeniesienie zwłok rodziców nie jest bezprawna. Wskazał, że zachowanie pozwanych nie jest przejawem kultu zmarłych, lecz wynika z konfliktu stron. Ponadto nastąpiła zmiana charakteru wyznaniowego cmentarza co miało sprawić, że wolą zmarłych było, by zostać pochowanym w miejscu, gdzie spędzili niemal całe życie.
Sąd Apelacyjny uznał, że apelacja nie jest zasadna.
Sprawdź w LEX: Czy do prochów stosuje się przepisy dotyczące zwłok? >
W ustalonym stanie faktycznym zasadnie uznał Sąd Okręgowy, że żądanie pozwu nie znajduje oparcia w art. 23 k.c. i art. 24 k.c. w związku z art.15 powołanej wyżej ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych. Słusznie sąd ten dostrzegł wyjątkowy charakter uprawienia do żądania ekshumacji i konieczność wystąpienia istotnych ku temu przyczyn. Jak wskazuje się w judykaturze, ekshumacja jest środkiem bardzo daleko idącym. Dlatego, że w powszechnym odczuciu może pozostawać z konflikcie z potrzebą niezakłócania spokoju zmarłych oraz ich najbliższych, dla których ekshumacja może stanowić trudne przeżycie. W związku z tym korzystanie z tego środka, aczkolwiek nie jest całkowicie wykluczone, może następować jedynie w szczególnych okolicznościach, gdy przemawiają za tym wyjątkowo istotne względy. Może to nastąpić w szczególności, gdy przeniesienie zwłok w inne miejsce jest jedynym sposobem pozwalającym na sprawowanie kultu pamięci osoby zmarłej.
Zobacz omówienie w LEX: Nie każdy może domagać się ekshumacji szczątków osób zmarłych >
W tej sprawie sąd II instancji stwierdził, że nie wystąpiły żadne okoliczności, które miałyby tak doniosły charakter, że uzasadniałyby uwzględnienie żądania pozwu. Z jednej bowiem strony, w sprawie zostało wykazane, że wolą zmarłych było spocząć na cmentarzu w S.
W tym celu został tam wzniesiony grobowiec, do którego przeniesiono szczątki żony Franciszka, a potem pochowano samego Franciszka H.. Za swojego życia nie tylko nie sprzeciwiał się on budowie grobowca, ale brał w tym udział i do tego zachęcał rodzinę. Nie sposób więc uznać, że wybór na miejsce spoczynku cmentarza w S. nie uwzględniał woli zmarłych krewnych stron. Ponadto – o czym także była już mowa – członkowie rodziny przez wiele lat respektowali tę sytuację i przez niemal 40 lat nie podejmowano żadnych działań zmierzających do zmiany miejsca ich pochówku.
Sprawdź w LEX: Czy gmina może wydać pozwolenie na ekshumację szczątków pochowanych na nieczynnym cmentarzu wyznaniowym? >
Wiek nie jest powodem zmiany cmentarza
Stan zdrowia i starość powoda nie mogą w realiach tej sprawy skutkować uwzględnieniem powództwa. Oczywistym jest, że wraz z wiekiem pogarsza się stan zdrowia, a sprawność organizmu spada, utrudnione bywa też codzienne funkcjonowanie, nierzadko konieczna jest pomoc osób trzecich. Nie są to jednak okoliczności o wyjątkowym charakterze i same w sobie nie uzasadniają dokonania ekshumacji i przeniesienia szczątków ludzkich na inny cmentarz.
Sąd II instancji podkreślił też, że – jak zostało w sprawie ustalone – obydwa cmentarze znajdują się w niewielkiej odległości od siebie, a dojazd do żadnego z nich nie nastręcza trudności – powód samodzielnie porusza się samochodem, tak jak i jego dzieci i wnuki. Nie wykazano nadto, by nadmiernie utrudniony był dostęp do samego grobowca i to w stopniu przeszkadzającym w oddawaniu czci zmarłym – dodał sąd.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 30 stycznia 2023 r, sygnatura akt V ACa 447/21
Zobacz linię orzeczniczą w LEX: Pierwszeństwo osób wymienionych w art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych, do pochówku zwłok w określonym grobie oraz do ekshumacji >
Chcesz zapisać ten artykuł i wrócić do niego w przyszłości? Skorzystaj z nowych możliwości na Moje Prawo.pl
