Walka z niedozwolonymi klauzulami służy całemu rynkowi

Skuteczne przeciwdziałanie stosowaniu nieuczciwych klauzul w umowach z konsumentami leży nie tylko w interesie konsumentów, ale służy też usuwaniu zakłócających funkcjonowanie rynku nieprawidłowości obrotu cywilnoprawnego - pisze prof. Robert Stefanicki z Uniwersytetu Wrocławskiego

Robert Stefanicki

^{Wdrażanie dyrektywy 93/13/EWG w świetle ostatniego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości (cz. II) (1)}

Artykuł ukazał się w miesięczniku Przegląd Prawa Handlowego 6/2015>>>

Skuteczne przeciwdziałanie stosowaniu nieuczciwych klauzul w umowach z konsumentami leży nie tylko w interesie ekonomicznym konsumentów, lecz także w nie mniejszym stopniu w interesie ogólnym usuwania zakłócających funkcjonowanie rynku nieprawidłowości obrotu cywilnoprawnego. Zarówno przedmiotowe ograniczenia stosowania dyrektywy 93/13/EWG^[2], jak i zakładany nią minimalny charakter harmonizacji stawiają pod znakiem zapytania gwarancje pełnej realizacji wskazanych celów.

 

 

Prawo do sądu

– zagadnienie reprezentacji konsumenta

 

W ostatnich wnioskach sądów krajowych o rozstrzygnięcie wstępne w sprawie wykładni aktów wtórnych prawa unijnego, w tym omawianej tu dyrektywy 93/13/EWG, pojawiają się odniesienia do poszczególnych praw gwarantowanych na mocy Karty Praw Podstawowych UE^[3]. Na uwagę zasługuje m.in. wyrok w sprawie Pohotovosť^[4]. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 6–8 dyrektywy 93/13/EWG w zw. z art. 38 i art. 47 KPP. Został on złożony w ramach sporu pomiędzy Pohotovosť s. r. o. a M. Vašutą w przedmiocie egzekucji wyroku sądu polubownego. Na jego mocy nakazano powodowi zwrot kwot pieniężnych związanych z umową kredytu konsumenckiego. Zważywszy na niezbędność zagwarantowania wysokich standardów ochrony konsumenta, art. 7 dyrektywy 93/13/EWG stanowi, że zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami. Środki określone w tym przepisie mogą być w zależności od modelu regulacji obranego przez państwo członkowskie UE wdrażane tylko przez zainteresowane osoby, w omawianym przypadku poszkodowanych konsumentów, lub także przez organizacje posiadające uzasadniony interes na podstawie prawa krajowego, związany z ochroną konsumentów. Reprezentacje mogą więc wszczynać postępowanie zgodnie z właściwym prawem krajowym przed sądami lub organami administracyjnymi mającymi kompetencje do decydowania, czy warunki umowy sporządzone dla celów ogólnego wykorzystywania są nieuczciwe; co umożliwi powyższym osobom i organizacjom podjęcie stosownych i skutecznych środków w celu zapobieżenia stosowaniu takich warunków^[5]. Kwestia obligatoryjnego dopuszczania w postępowaniu egzekucyjnym jako interwenienta stowarzyszenia ochrony konsumentów była przedmiotem postępowania przed sądem krajowym. W prawie słowackim interwencja organizacji działającej w interesie konsumenta na etapie egzekucji wyroku jest niedopuszczalna. W postępowaniu głównym ujawniły się wątpliwości co do zgodności powyższych ograniczeń z prawem unijnym.

Poprzez wniesione pytania sąd słowacki dążył do ustalenia przez TS, czy dyrektywę 93/13/EWG, a w szczególności jej art. 6 ust. 1, art. 7 ust. 1 i art. 8 w zw. z art. 38 i art. 47 Karty należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego nie jest dopuszczalna interwencja stowarzyszenia ochrony konsumentów w celu poparcia konsumenta, przeciwko któremu wszczęte zostało postępowanie w przedmiocie egzekucji prawomocnego wyroku sądu polubownego^[6]. Z postanowienia sądu wnioskującego o rozstrzygnięcie wstępne wynika, że w krajowym postępowaniu głównym stowarzyszenie ochrony konsumentów wniosło o dopuszczenie go jako interwenienta w postępowaniu egzekucyjnym wszczętym przez spółkę Pohotovost’ przeciwko M. Vašucie. Stowarzyszenie argumentowało, że poprzez decyzję o zawieszeniu postępowania w przedmiocie egzekucji wyroku sądu polubownego jedynie w odniesieniu do części wierzytelności i poprzez zezwolenie na tę egzekucję w pozostałym zakresie sąd okręgowy w Svidniku (Okresný súd Svidník) w sytuacji wystąpienia nieuczciwej klauzuli arbitrażowej^[7] nie zapewnił konsumentowi z urzędu wystarczającej ochrony i nie wyciągnął konsekwencji prawnych z braku wskazania w umowie kredytu konsumenckiego rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania. Jak już podniesiono, słowackie prawo odnoszące się do postępowań egzekucyjnych dotyczących konsumenta, niezależnie od tego, czy chodzi o egzekucję wyroku sądu powszechnego czy prawomocnego wyroku sądu polubownego, nie pozwala na dopuszczenie interwencji takiego stowarzyszenia^[8].

 

 

 

Granice autonomii proceduralnej państw członkowskich

 

Należy tu podkreślić, że nie dotyczy to dostępu reprezentacji konsumenckich do działania w interesie publicznym. Prawo do sądu współcześnie interpretowane bardzo szeroko^[9] ma silne umocowanie zarówno w konstytucjach i ustawach zwykłych państw członkowskich, jak i w prawie międzynarodowym. Przeważają regulacje krajowe, w których udział organizacji konsumenckich w postępowaniu sądowym w interesie indywidualnych konsumentów uzależniony jest od wyrażenia przez nich zgody. Również w Polsce ma ta zasada zastosowanie (wszystkie wyróż. – R.S.). W drodze orzecznictwa sądowego wzbogaceniu uległ też zakres tego pojęcia przez dookreślenie, że chodzi tu o prawo do drogi sądowej, uczciwego procesu, obrony jednostki w toczącym się postępowaniu przed niezawisłym sądem oraz prawo do sprawiedliwego rozstrzygnięcia w rozsądnym terminie. Umacnianie pozycji stowarzyszeń konsumenckich wiąże się przede wszystkim z podnoszeniem skuteczności ich działań w zakresie ochrony konsumenta podejmowanej w interesie ogólnym. Mając na uwadze zasadę autonomii krajowej w zakresie doboru środków ochrony słabszej strony, TS podniósł, że zgodnie z art. 7 dyrektywy 93/13/EWG państwa członkowskie są zobligowane do zapewnienia odpowiednich i skutecznych instrumentów mających na celu zapobieganie stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych z konsumentami. W ramach tej autonomii mieści się wyposażanie organizacji mających uzasadniony interes w ochronie konsumentów w możliwość ich uczestnictwa w postępowaniach sądowych^[10] mających na celu ustalenie, czy ogólne warunki umowne mają nieuczciwy charakter, i doprowadzenie w stosownym przypadku do ich zakazania. Jednak ani dyrektywa 93/13/EWG, ani inne akty unijne z zakresu prawa ochrony konsumenta nie zawierają normatywnych postanowień odnoszących się do funkcji, które powinny być przypisywane stowarzyszeniom w omawianym zakresie.

Słowacki zakaz – w świetle stanowiska przedstawionego przez TS – nie narusza zasady równoważności, gdyż norma krajowa ma zastosowanie bez zróżnicowania do skarg opartych na naruszeniu prawa unijnego oraz do skarg opartych na naruszeniu prawa krajowego mających podobny przedmiot i podstawę. Mając na uwadze kolejny wymóg, odnoszący się do respektowania skuteczności, TS stwierdził, że każdy przypadek, w którym występują wątpliwości, czy krajowe przepisy proceduralne czynią niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowanie prawa UE, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i cech szczególnych^[11]. Szczególne cechy postępowania sądowego ustanowione prawem państwa członkowskiego w zakresie prawa konsumenckiego nie mogą stanowić elementu osłabiającego jego ochronę prawną^[12], a więc statuować poniżej poziomu wyznaczonego korpusem prawa UE. Z tej perspektywy należy uwzględnić, gdy jest to właściwe, zasady stanowiące podstawę krajowego systemu sądowniczego, takie jak zasada ochrony prawa do obrony, wymogi pewności prawa oraz prawidłowego przebiegu postępowania. Mając na uwadze wymogi skuteczności, TS w wyroku w sprawie wniesionej przez słowacki sąd podniósł, że krajowy zakaz udziału organizacji w charakterze interwenienta na etapie egzekucji jest łagodzony tym, że może ona bezpośrednio reprezentować takiego konsumenta w każdym postępowaniu, w tym egzekucyjnym, na podstawie udzielonego przez zainteresowanego pełnomocnictwa.

 

 

 

Konsekwencje traktatowego umocowania KPP

 

Zasługuje na uwagę nawiązanie w pytaniu prejudycjalnym sądu odsyłającego bezpośrednio do kwestii respektowania Karty, a konkretnie jej art. 38 i art. 47. Pierwszy z nich stanowi, że zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach UE. Jest to ogólny przepis znajdujący swoje odbicie w poszczególnych aktach prawa unijnego. Artykuł 38 KPP ma przede wszystkim znaczenie kierunkowe. Gwarancje w nim zawarte dotyczą wszystkich aktów prawa unijnego, a więc również prawidłowości wdrażania przez państwa członkowskie dyrektywy 93/13/EWG. W literaturze przedmiotu^[13] podniesiono, że art. 38 KPP wyraźnie usytuował sferę ochrony konsumenta w dziedzinie praw podstawowych, wspierając postrzeganie konsumenta w szerszym aspekcie jako ochronę dotyczącą praw przysługujących każdej jednostce. Jego funkcje można postrzegać w kategorii zasady w rozumieniu art. 52 ust. 5 KPP, który stanowi, że postanowienia Karty zawierające zasady będą sądowo uznawane w ramach implementacji aktów pod kątem ich zgodności z prawem. Z powyższego punktu widzenia unijna wykładnia dyrektywy 93/13/EWG może mieć znaczenie dla interpretacji krajowych regulacji w rozumieniu art. 1 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG. Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że wobec braku w omawianej dyrektywie przepisu przewidującego dla stowarzyszeń ochrony konsumentów prawo interwencji w sporach indywidualnych sam art. 38 KPP nie może być źródłem interpretacji wspomnianej dyrektywy w sposób uznający to prawo. Odrębną kwestią jest zastosowanie w omawianym obszarze standardów wyznaczonych art. 47 KPP. Ze względu na to, że wspomniana dyrektywa wymaga w sporach między przedsiębiorcą a konsumentem w uzasadnionych sytuacjach pozytywnej ingerencji sądu krajowego, przed którym spory te są zawisłe, jako podmiotu niezależnego od stron umowy, nie można w żadnym razie stwierdzić, że odmowa dopuszczenia do postępowania na etapie egzekucyjnym takiego sporu stowarzyszenia w charakterze interwenienta wspierającego konsumenta stanowi naruszenie prawa do skutecznej ochrony w rozumieniu art. 47 KPP. Ponadto, takiej interwencji nie można utożsamiać z pomocą prawną, którą w niektórych przypadkach należy przyznać na podstawie wspomnianego artykułu tym, którzy nie posiadają dostatecznych środków^[14]. Te ostatnie kwestie jak dotąd nie zostały uregulowane na szczeblu unijnym, a standardy krajowe w tym zakresie wykazują duże różnice. Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że dyrektywę 93/13/EWG, a w szczególności jej art. 6 ust. 1, art. 7 ust. 1 i art. 8 w zw. z art. 38 i art. 47 KPP, należy interpretować w ten sposób, że nie stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego nie jest dopuszczalna interwencja stowarzyszenia ochrony konsumentów w celu wspierania konsumenta, przeciwko któremu wszczęte zostało postępowanie egzekucyjne w sprawie wykonania prawomocnego wyroku sądu polubownego.

W systemie LEX znajdziesz zagadnienie powiązane z tym artykułem:

Prawa człowieka i obywatela

Najczęściej czytane w temacie:

• Dokumentacja medyczna
• Sędziowski aktywizm
• Interwencyjne zabezpieczenie dziecka przez Policję/Straż Graniczną lub pracownika socjalnego

Czytaj więcej w systemie informacji prawnej LEX

Zamów bezpłatny dostęp na 14 dni

To zagadnienie zawiera:

{"dataValues":[5096,2948,1028,29,1],"dataValuesNormalized":[12,7,3,1,1],"labels":["Orzeczenia i pisma urz\u0119dowe","Komentarze i publikacje","Pytania i odpowiedzi","Akty prawne","Procedury"],"colors":["#EA8F00","#007AC3","#940C72","#85BC20","#E5202E"],"maxValue":9102,"maxValueNormalized":20}

Najczęściej czytane w temacie:

• Dokumentacja medyczna
• Sędziowski aktywizm
• Interwencyjne zabezpieczenie dziecka przez Policję/Straż Graniczną lub pracownika socjalnego

Czytaj więcej w systemie informacji prawnej LEX

Zamów bezpłatny dostęp na 14 dni

Powstaje pytanie, czy ewentualne pominięcie art. 47 KPP w zgłaszanych przez sąd odsyłający wątpliwościach na tle wdrażania dyrektywy 93/13/EWG zmieniłoby podejście TS w odniesieniu do metodologii jej stosowania zgodnie z ugruntowaną już linią tego orzecznictwa? Z dotychczasowego orzecznictwa wychodzącego także poza korpus prawa konsumenckiego wynika, że sąd unijny różnie rozkładał akcenty, gdy chodzi o wmontowanie do zakładanych porządkiem prawa unijnego standardów materialnoprawnych postanowień Karty. Przykładem wręcz szczegółowego wyartykułowania elementów prawa do sądu przez TS może być wdrażanie prawa azylowego. Natomiast w omawianym tu obszarze regulacji prawa unijnego chroniącego konsumenta punkt ciężkości położony jest na skuteczność, której gwarancje mają wynikać z systemu środków określonych prawem krajowym. Wydaje się, że dotychczasowe dość obszerne orzecznictwo wstępne sądu unijnego ukierunkowane było na pełne zabezpieczenie efektywności instrumentów ochrony konsumenta w zakresie przeciwdziałania nieuczciwym warunkom umownym. W wielu wyrokach TS podnosi, że osiągnięcie efektywności unijnego prawa ochrony konsumenta będzie niejednokrotnie wymagało wychodzenia przez sąd krajowy w procesie rozstrzygania konkretnego sporu poza procedury wewnętrzne, jeżeli okaże się to niezbędne do osiągnięcia rezultatów założonych niniejszym aktem wtórnym. Mam na myśli wzmiankowane już uprawnienie judykatury krajowej do badania z urzędu nieuczciwych klauzul, także gdy procedury wewnętrzne nie przewidują ich w danym zakresie^[15]. Akcent kładziony jest na wyeliminowanie tego rodzaju praktyk z obrotu, a nie pozbawienie skuteczności całej umowy. Wykładnia przepisów przedmiotowej dyrektywy jest ukierunkowana na zabezpieczenie możliwości powoływania się przez konsumenta na nieuczciwość postanowień umownych na każdym etapie postępowania sądowego. Dlatego proceduralizacja krajowa musi uwzględniać aksjologiczny wymiar unijnego prawa konsumenta.

 

 

 

 

Krajowe a unijne standardy proceduralne

 

Na uwagę zasługuje wyrok w sprawie Claro^[16], w którym TS orzekł, że dyrektywę 93/13/EWG należy rozumieć w ten sposób, iż sąd państwa członkowskiego dla zabezpieczenia standardów nią wyznaczonych może podjąć działania pozytywne również w sytuacji gdy konsument nie podniósł na etapie postępowania polubownego zarzutu nieuczciwości klauzuli, polegającej na jednostronnym narzuceniu warunków przez przedsiębiorcę, lecz uczynił to dopiero we wniosku o uchylenie przedmiotowego orzeczenia. Trybunał Sprawiedliwości potwierdził w tym wyroku ugruntowane w jego orzecznictwie stanowisko, że określony niniejszą dyrektywą system ochrony konsumenta opiera się na założeniu, iż jest on słabszą w porównaniu z profesjonalistą stroną, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i stopnia poinformowania, i w związku z tym godzi się na warunki umowy zredagowane przez przedsiębiorcę, nie mając możliwości wywierania rzeczywistego wpływu na ich treść^[17]. Tym samym potwierdził, że faktyczna nierówność w położeniu między stronami może zostać usunięta jedynie przez interwencję podmiotu niebędącego stroną umowy^[18]. Przyznanie sądowi uprawnienia do działania z urzędu na potrzeby rozwiązania konkretnego sporu może być konieczne do zapewnienia gwarantowanej prawem materialnym efektywnej jego ochrony. W omawianym zakresie będzie to dotyczyć skutecznej eliminacji z obrotu nieuczciwych klauzul umownych, a także możliwości stanowienia i stosowania na poziomie krajowym mechanizmów dalej idących, z zastrzeżeniem wymogu proporcjonalności, zważywszy że dyrektywa 93/13/EWG została oparta na koncepcji minimalnej harmonizacji (art. 8 dyrektywy 93/13/EWG). Nie należy pomijać faktu, że dyrektywy mają na celu jedynie zbliżenie standardów krajowych, a nie ich ujednolicenie. Klauzule minimalnej harmonizacji niektórzy przedstawiciele piśmiennictwa uznają za mało użyteczny instrument wypracowania wspólnych standardów^[19]. Zgodnie z możliwościami, jakie stwarza art. 8 dyrektywy 93/13/EWG dla legislatora krajowego w procesie transpozycji i praktyce wdrażania, niektóre państwa członkowskie wprowadziły mechanizmy dalej idącej ochrony konsumenta^[20]. Do nich zalicza się możliwość uwzględniania w porządku krajowym kontroli sądowej nieuczciwego charakteru warunków umowy w zakresie głównego przedmiotu umowy lub relacji ceny i wynagrodzenia^[21]. Jest to problem niezwykle istotny, o czym świadczyły ożywione dyskusje i spory na etapie wypracowywania kształtu niniejszej dyrektywy. Z orzecznictwa unijnego wynika, że szersza przedmiotowa konstrukcja nie wychodzi poza zakres kompetencji krajowej przy transpozycji dyrektywy 93/13/EWG, przyjęcie pełnej kontroli sądowej zapewniłoby, zdaniem TS, konsumentom wyższy stopień ochrony niż gwarantowany omawianym aktem^[22]. Prewencyjne i odstraszające funkcje może pełnić w procesie wdrażania dyrektywy konstrukcja rozszerzonej prawomocności wyroków sądowych rozstrzygających o nieuczciwym charakterze stosowanych przez przedsiębiorcę warunków umowy. W wyroku w sprawie Asturcom TS stwierdził, że zgodnie z autonomią krajową uregulowanie prawomocności orzeczeń sądowych należy do wewnętrznego porządku prawnego państwa członkowskiego. Występujące w niektórych porządkach krajowych rozszerzenie prawomocności na osoby trzecie^[23] byłoby odpowiednim środkiem wyeliminowania niedozwolonych postanowień umów zawieranych przez profesjonalistę z konsumentami^[24]. Konstrukcja bezwzględnej nieważności nieuczciwej klauzuli spełnia wymogi skuteczności zakreślonej w sposób ogólny w orzecznictwie unijnym, podczas gdy względna nieważność nie w pełni ją realizuje^[25].

 

 

 

Kierunek na zróżnicowanie modelu ochrony konsumenta

 

Z natury przedmiotowej dyrektywy wynika, że jej wdrażanie ma wypełniać także funkcje prewencyjne, co leży w interesie ogólnym, w tym także lojalnie rywalizujących na rynku konkurentów. Nie można więc tracić z pola widzenia faktu, że u podstaw ochrony udzielanej przez dyrektywę 93/13/EWG konsumentom leży urzeczywistnianie interesu publicznego^[26]. Zarówno z literatury prawniczej^[27], jak i z propozycji instytucji opiniujących akty unijne wynika, że zakres ochrony konsumenta, na podstawie minimalnych standardów wyznaczonych niniejszą dyrektywą, jest niewystarczający. Stąd płyną sugestie, także od organów unijnych, wyrażające akceptację dla dalej idących środków krajowych, które urzeczywistniałyby faktyczne standardy ochrony konsumenta, zwłaszcza w postaci uprawnień do dochodzenia przed sądami powszechnymi pełnej kompensacji szkód poniesionych wskutek stosowania nieuczciwych praktyk przez przedsiębiorcę.

We wzmiankowanym już wyroku w sprawie Kušionová TS konsekwentnie – bo nawiązując w tym zakresie do dotychczasowej linii orzeczniczej – podchodzi do wymogu skuteczności, stwierdzając m.in., że osiąganie celów wyznaczonych dyrektywą 93/13/EWG wymaga od sądów krajowych rozstrzygających spory aktywnej postawy^[28], której przejawem może być działanie organu z urzędu. Dodaje przy tym, że zachowanie zasady skuteczności nie oznacza skompensowania w całości absolutnej bierności konsumenta. Jest to istotne zastrzeżenie w dotychczasowym orzecznictwie unijnym, pojawiające się rzadko. Zasługuje na uwagę wyrok TS w sprawie Aziz, w którym orzeczono, że stosowny przepis dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w taki sposób, że pojęcie znaczącej nierównowagi na niekorzyść konsumenta należy oceniać na podstawie analizy przepisów krajowych mających zastosowanie w przypadku braku porozumienia stron, aby ocenić, czy i, w odpowiednim przypadku, w jakim zakresie postanowienia umowne stawiają konsumenta w sytuacji gorszej niż ta przewidziana w obowiązujących przepisach krajowych. Podobnie właściwe w tym względzie wydaje się przeprowadzenie analizy sytuacji prawnej konsumenta pod kątem posiadanych przezeń zgodnie z prawem krajowym możliwości doprowadzenia do zaprzestania stosowania nieuczciwych warunków.

W unijnej strategii ochrony konsumenta bierze się potencjalnie pod uwagę nie tylko konsumentów, którzy nie orientują się z przyczyn obiektywnych w stosunkach rynkowych (brak doświadczenia, przygotowania do odbioru praktyk rynkowych, uwarunkowania wiekowe, trudne położenie ekonomiczne), lecz także konsumentów świadomych, znających swoje prawa i obowiązki oraz mogących aktywnie bronić swoich racji. Zatem bierność tych ostatnich nie zasługuje na ochronę prawną. Dyferencjację modelu przeciętnego konsumenta wprowadza dyrektywa 2005/29/WE i w związku z tym, że ma ona charakter regulacji ogólnej, horyzontalnej, zasady w niej określone powinny, jeżeli nic innego nie wynika z przepisów szczególnych, rzutować na wdrażanie innych aktów prawa wtórnego. Przeważnie jednak sąd unijny, na tle wdrażania dyrektywy 93/13/EWG, przyjmuje za punkt odniesienia założenie, że przeciętny konsument nie ma niezbędnej wiedzy o przynależnych mu prawach i możliwościach ich dochodzenia lub napotyka na znaczne trudności w procesie ich egzekwowania^[29]. Wymienione determinanty nie muszą występować łącznie. Z argumentacji TS jasno wynika, że posiadanie przez konsumenta stosownych informacji o przysługujących mu prawach może się okazać niewystarczające, jeżeli krajowe procedury i praktyka ich wdrażania przez sądy państwa członkowskiego nadmiernie będą utrudniać dochodzenie roszczeń^[30]. Taką barierę stanowić mogą przeszkody w dostępie do informacji, bezpłatnej pomocy prawnej, długotrwałość postępowania.

 

 

 

Konkretyzacja wyznaczników prawa do ochrony sądowej

 

Istotą mechanizmów ochrony konsumenta jest umożliwienie mu powoływania się na każdym etapie toczącego się postępowania sądowego lub administracyjnego na nieuczciwy warunek zawarty w umowie, której drugą stroną jest profesjonalista. Takie podejście ma służyć rzeczywistej ochronie nieprofesjonalnego uczestnika obrotu. Mieści się ono w pojemnej formule jego prawa do ochrony sądowej, w którego zakres wchodzi prawo do sprawiedliwego rozstrzygnięcia^[31]. Spójny z całokształtem orzecznictwa interpretacyjnego TS na tle wdrażania przedmiotowego aktu jest wyrok w sprawie Pannon^[32]. Orzeczono w nim, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG należy interpretować w taki sposób, iż dla skutecznego dochodzenia prawa przez konsumenta nie jest niezbędne wcześniejsze zaskarżenie nieuczciwego warunku. Sąd państwa członkowskiego jest zobowiązany z urzędu do zbadania nieuczciwego charakteru warunku umownego, jeżeli dysponuje niezbędnymi informacjami co do okoliczności prawnych i faktycznych. Do judykatury krajowej należy dokonanie rzeczowej analizy, czy sporny w sprawie warunek zawieranej umowy spełnia kryteria wymagane do uznania go za nieuczciwy w rozumieniu jej art. 3 ust. 1. Sąd państwa członkowskiego powinien uwzględnić fakt, że warunek, który bez uprzednich negocjacji indywidualnych, a więc jednostronnie, został włączony do umowy zawartej z konsumentem, przyznający wyłączną właściwość miejscową sądowi, na którego obszarze znajduje się siedziba sprzedawcy, może zostać uznany za nieuczciwy^[33]. Trybunał Sprawiedliwości w wyrokach wstępnych nie przesądza o nieuczciwym charakterze warunku umowy, lecz wskazuje na kryteria, jakie sąd krajowy może lub powinien brać pod uwagę przy jego klasyfikowaniu, na podstawie całokształtu okoliczności faktycznych i prawnych.

Z akt sprawy przedłożonych TS przez sąd hiszpański w trybie art. 267 TFUE w związku z postępowaniem głównym w sprawie Morcillo wynika, że w świetle krajowych przepisów proceduralnych egzekucja wierzytelności zabezpieczonej hipoteką ustanowioną na nieruchomości zaspokajającej podstawową potrzebę konsumenta może być przez przedsiębiorcę na podstawie aktu notarialnego posiadającego klauzulę wykonalności wszczęta bez poddania jego treści kontroli sądowej pod kątem zdiagnozowania nieuczciwego charakteru jednego lub kilku warunków. Faktem jest, że na obecnym etapie rozwoju prawa UE ustalenie warunków egzekucji przymusowej podlega regulacji krajowej. Jednak rozwiązania te nie mogą niweczyć standardów ochrony konsumenta wyznaczonych porządkiem unijnym. Z przepisów prawa krajowego i z praktyki ich stosowania wynika, że nie zobowiązują one sądu do badania z urzędu, a jedynie fakultatywnie, czy warunki umowy stanowiące podstawę wniosku są nieuczciwe. Uchybiający wymogom dyrektywy charakter można przypisać nieuzgodnionej z konsumentem kwocie żądanych przez wierzyciela wygórowanych, bo ponad czterokrotnie wyższych niż ustawowe, odsetek żądanych przy zwrocie pożyczki. Ponadto, badanie przez sąd sprzeciwu opartego na nieuczciwym charakterze warunku umownego podlega ograniczeniom w czasie, od momentu bowiem wszczęcia postępowania egzekucyjnego inne skargi konsumenta mogą stanowić jedynie przedmiot odrębnego postępowania i rozstrzygnięcia, z tym że żaden z wniosków wniesionych do sądu nie może prowadzić do zawieszenia postępowania egzekucyjnego. Wyjątek od powyższego dotyczy jedynie złożenia wniosku o wykreślenie hipoteki jeszcze przed zamieszczeniem wzmianki o wydaniu zaświadczenia o obciążeniach.

Trybunał Sprawiedliwości^[34] w związku z niniejszym sporem stwierdził, że krajowe procedury w zakresie, w jakim dotyczą wdrażania przedmiotowej dyrektywy, narażają konsumenta i ewentualnie jego rodzinę na niebezpieczeństwo utraty nieruchomości mieszkaniowej w wyniku jej przymusowej sprzedaży. Nie uzyska on naprawienia poniesionej szkody w naturze przez przywrócenie stanu, jaki istniał przed zajęciem nieruchomości obciążonej hipoteką^[35]. Co najwyżej otrzyma odszkodowanie niewypełniające funkcji kompensacyjnej. Zasadnie TS podniósł, że wyłącznie odszkodowawczy charakter naprawienia szkody przyznawany nieprofesjonalnemu dłużnikowi z tytułu szkody poniesionej zastosowaniem nieuczciwej klauzuli umownej zapewni mu ochronę częściową i niedostateczną. Nie stanowi więc odpowiedniego środka w rozumieniu art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG realizacji celu polegającego na zaprzestaniu stosowania uznanego za nieuczciwy warunku zawartego w akcie notarialnym, w którym ustanowiono na nieruchomości hipotekę umożliwiającą wszczęcie egzekucji. Propozycja rzecznika generalnego odbiega od wyroku TS w niniejszej sprawie. Proponuje on, aby TS odpowiedział na pytania postawione przez Audiencia Provincial de Castellón w następujący sposób: „Ani zasada skuteczności ochrony, jaką ma zapewniać dyrektywa Rady 93/13/EWG z 5.05.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, ani prawo do skutecznej ochrony sądowej nie stoją na przeszkodzie krajowemu przepisowi proceduralnemu, który ogranicza w ramach postępowania w sprawie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką prawo do wniesienia odwołania do postanowienia o umorzeniu egzekucji albo o niestosowaniu nieuczciwego postanowienia umownego”^[36]. Względy sprawiedliwości proceduralnej powinny przesądzać o zróżnicowaniu mechanizmów ochrony w celu zrównoważenia położenia stron i przeciwdziałania skutkom nieuczciwych zachowań rynkowych.

 

 

 

Problem wdrażania rzeczywistej równości stron

 

Do aksjologicznych komponentów prawa ochrony konsumenta nawiązał TS również w powołanym już wyroku w sprawie Kušionová. Stwierdził m.in., że utrata domu rodzinnego może nie tylko poważnie naruszać prawo konsumenta, ale stawia również jego rodzinę w szczególnie trudnej sytuacji. Przypomniał też, że w systemie normatywnym UE prawo do poszanowania domu jest prawem podstawowym zagwarantowanym w art. 7 KPP, które sąd krajowy powinien uwzględnić przy stosowaniu dyrektywy 93/13/EWG. Trybunał Sprawiedliwości w niniejszym wyroku wstępnym sięgnął wprost do standardów wyznaczonych europejską konwencją praw człowieka i obywatela^[37]. W orzecznictwie na tle jej stosowania Europejski Trybunał Praw Człowieka (dalej jako ETPCz) przyjmuje bowiem, że utrata miejsca zamieszkania stanowi jedno z najpoważniejszych naruszeń prawa do poszanowania domu oraz że każda osoba, której grozi tak poważny skutek, powinna – co do zasady – mieć zagwarantowane prawo do zbadania proporcjonalności zastosowanego środka^[38]. Odnosząc się w szczególności do skutków wynikających z pozbawienia konsumenta i jego rodziny lokalu stanowiącego ich główne miejsce zamieszkania, TS zwrócił uwagę na konieczność zawierania w procedurach krajowych zasad, które zapobiegałyby nieodwracalnym następstwom egzekucji. Stwierdził, że istotne jest, aby właściwemu sądowi krajowemu przysługiwały środki tymczasowe skutkujące zawieszeniem lub opóźnieniem postępowania w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, w sytuacji gdy zarządzenie takich środków jest konieczne do zapewnienia pełnej skuteczności ochrony założonej w dyrektywie 93/13/EWG.

Zdaniem TS, mający zastosowanie w postępowaniu głównym system prawa procesowego odzwierciedla brak równowagi między środkami służącymi profesjonalnemu wierzycielowi a tymi, z których może korzystać konsument jako dłużnik. Z powyższej przyczyny należałoby zbadać, czy regulacje wewnętrzne, a zwłaszcza wdrażane procedury, nie pozostają w sprzeczności z zasadą równości stron. W związku z niniejszą sprawą Komisja podniosła, że mający tu zastosowanie przepis prawa krajowego^[39], pozbawiający konsumenta możliwości zaskarżenia postanowienia oddalającego jego sprzeciw, a umożliwiający przedsiębiorcy (wierzycielowi) zaskarżenie do wyższej instancji niekorzystnego dla niego orzeczenia, stawia konsumenta w sytuacji mniej korzystnej^[40]. Odmowa przyznania jednej ze stron postępowania możliwości wniesienia odwołania od orzeczenia naruszającego jej interesy jest wyraźnie sprzeczna z zasadą równości stron postępowania chronioną na podstawie art. 47 ust. 2 KPP, co pozostaje w kolizji z celami, jakie ma realizować dyrektywa 93/13/EWG odnośnie do rzeczywistego zrównania sytuacji konsumentów i przedsiębiorców.

Trybunał Sprawiedliwości – co jest zresztą zgodne z jego dotychczasowym orzecznictwem – uznaje rzeczywistą równość procesową za integralną część skutecznej ochrony sądowej praw, jakie jednostki wywodzą z porządku normatywnego UE, zagwarantowanej przez art. 47 KPP. Karta nie konstytuuje nowych uprawnień dla organów unijnych. Umocowanie traktatowe praw zawartych w Karcie jedynie umocniło aksjologiczne podejście TS do skutecznego wdrażania mechanizmów ochrony sądowej mieszczącej w sobie standardy prawa materialnego i procesowego. Taki podwójny skutek wywołuje instytucja ciężaru dowodu w zakresie praktyk wprowadzających w błąd konsumenta, przerzucająca powinność dowodzenia na przedsiębiorcę. W wyroku w sprawie Morcillo TS orzekł, że art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG w zw. z art. 47 KPP należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwia się on systemowi środków egzekucyjnych, takiemu jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, który przewiduje, że postępowanie w przedmiocie egzekucji wierzytelności zabezpieczonej hipoteką nie może być zawieszone przez sąd prowadzący postępowanie rozpoznawcze, który w swym ostatecznym orzeczeniu może co najwyżej przyznać odszkodowanie za szkodę poniesioną przez konsumenta, ponieważ ten ostatni, jako dłużnik, przeciwko któremu prowadzona jest egzekucja, nie może się odwołać od postanowienia oddalającego jego sprzeciw wobec egzekucji, podczas gdy przedsiębiorca, jako wierzyciel, który żąda prowadzenia egzekucji, może skorzystać z środka zaskarżenia przeciwko postanowieniu nakazującemu zakończenie postępowania lub niestosowanie nieuczciwego warunku.

 

 

 

Uwagi końcowe

 

Dyrektywa 93/13/EWG ma na celu zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do nieuczciwych warunków w umowach zawieranych pomiędzy sprzedawcą lub dostawcą a konsumentem. Reguluje niezwykle istotny fragment prawa unijnego odnoszący się do przeciwdziałania nieuczciwym praktykom w postaci jednostronnego określenia warunków przez przedsiębiorcę w umowach z konsumentami. Zważywszy na fakt, że wyznacza ona minimalne standardy harmonizacji i pod określonymi warunkami nie są objęte jej zakresem postanowienia główne umowy i relacje ceny do dostarczanego produktu, w dalszym ciągu w państwach członkowskich istnieje zróżnicowany poziom ochrony. Tymczasem gwarancje skuteczności jej wdrażania leżą w interesie zarówno indywidualnie poszkodowanych konsumentów, jak i ogólnym. W złożony i wielosegmentowy porządek prawa unijnego wpisują się ponadto wymogi odnoszące się do respektowania praw podstawowych wyznaczonych Kartą, posiadającą obecnie moc traktatową. Ich coraz częstsza obecność we wnoszonych przez państwa członkowskie wnioskach o orzeczenia wstępne TS wskazuje m.in. na rosnącą świadomość beneficjentów prawa. Z przedstawionego orzecznictwa wynika, że TS – którego udział w kształtowaniu praw podstawowych jest niewątpliwy – nie rozwija problematyki promieniowania tych praw, a więc i szerszego bezpośredniego dookreślenia ich treści przy wykładni dyrektywy 93/13/EWG. Nie oznacza to jednak braku aksjologicznego podejścia tego sądu do istoty i natury regulacji wyznaczonej dyrektywą. Przede wszystkim TS konsekwentnie podkreśla w swoim orzecznictwie, że w celu zagwarantowania ochrony konsumenta będącego słabszą stroną umowy nierówność jego położenia z przedsiębiorcą może zostać zrównoważona przez pozytywną interwencję podmiotu niebędącego stroną umowy. Działania sądu z urzędu mogą wypełniać jedną z przesłanek skuteczności systemu gwarantowanego wymienionym aktem. W cieniu powyższych tendencji pozostaje problem pogodzenia aktywizmu sędziowskiego w postępowaniach cywilnych z respektowaniem, powszechnie stosowanej we współczesnych systemach, zasady kontradyktoryjności. Zarówno ta zasada, jak i udział sądu z urzędu mogą realizować wymogi równości procesowej, zwłaszcza gdy wspomaganie konsumenta, jako słabszej strony w procesie, wydaje się niezbędne do jego obrony^[41], gwarantowanej systemem prawa materialnego.

W końcu na uwagę zasługują też zmiany w ustawodawstwie unijnym wprowadzone dyrektywą 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów^[42]. Jej art. 32 dodaje do dyrektywy 93/13/EWG art. 8a ust. 1, stanowiący, że w przypadku, gdy państwo członkowskie przyjmuje przepisy zgodnie z art. 8, informuje o tym Komisję, jak i o wszelkich późniejszych zmianach, w szczególności, gdy rozszerzają zakres ochrony nieuczciwego charakteru na postanowienia umowne wynegocjowane indywidualnie lub na relację ceny lub wynagrodzenia, a także gdy zawierają wykaz postanowień umownych, które są uznawane za nieuczciwe. Może to być droga do dalszego uspójniania regulacji prawa prywatnego państw członkowskich UE.

 

Summary Robert Stefanicki Implementation of Directive 93/13/EEC in the light of recent Court of Justice case law (part II) Effective prevention of the use of unfair terms in consumer contracts (the term which could be used, even if that is not the intention the seller or supplier when they are in default tends to upset the balance of the contract to the consumer’s disadvantage) lies not only in the economic interests of consumers. It is also no less in the public interest as is serves to remove irregularities in civil law transactions, which disrupt the market. Both the limitations in the application of Directive 93/13/EEC and the minimum harmonization assumed in it (where the European Union establishes standard rights providing a foundation upon which Member States could choose to build) call into question the guarantees full implementation of the stated objectives. The national laws allow only partial harmonisation to be envisaged but every case in which the question arises whether – for example, in such an important issue – as a national procedural provision that makes the application of EU law impossible or excessively difficult must be resolved by reference to the role of that provision in the procedure, its progress and its special features, before the various national courts and other bodies.

 

 

Artykuł pochodzi z miesięcznika Przegląd Prawa Handlowego 6/2015>>>

---

^[1] Część pierwsza artykułu ukazała się w „Przeglądzie Prawa Handlowego” 2015/4, s. 4–10.