W wystąpieniu do ministra sprawiedliwości Marek Michalak przypomina, że w 2016 roku wydano wobec nieletnich 26 tys. 544 prawomocnych orzeczeń, w tym 15 tys. 189 o demoralizację i 11 tys. 355 o czyny karalne. Tryb postępowania wobec nieletnich reguluje ustawa z dnia 26 października 1982 r.m której - jak zaznacza RPD - celem, wyrażonym w preambule, jest przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich, stworzenie warunków powrotu do normalnego życia oraz dążenie do umocnienia funkcji opiekuńczo-wychowawczej i poczucia odpowiedzialności rodzin za ich wychowanie.

Istotna rola obrońcy

W ocenie rzecznika istotną funkcję w procesach nieletnich odgrywa obrońca dlatego jego rola nie może się sprowadzać i ograniczać do zapoznania z aktami i obecności na sali sądowej.

- Ze względu na osobę, wobec której prowadzone jest postępowanie w sprawach nieletnich oraz cel tego postępowania, od obrońcy nieletniego należy oczekiwać szczególnej staranności przy podejmowaniu działań na rzecz i w interesie nieletniego. Powinien też się wykazywać się aktywnością i dbałością o jego sprawy- dodaje Michalak.

Prokurator rzecznikiem interesu publicznego

RPD przypomina, że przed sądem rodzinnym prokurator uprawniony jest do podejmowania czynności zarówno w interesie nieletniego, jak i pokrzywdzonego, któremu przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich nie nadają statusu strony postępowania. 

- Zgodnie z art. 32r ustawy, w postępowaniu kończącym postępowanie w sprawie nieletniego sąd rodzinny stwierdza, czy wykazuje on przejawy demoralizacji lub popełnił czyn karalny, oraz orzeka o zastosowaniu środków np. wychowawczego, poprawczego lub leczniczego. Środki odwoławcze wniesione przez nieletniego lub jego rodziców albo opiekuna mogą dotyczyć jedynie tych rozstrzygnięć lub ustaleń sądu, które naruszają ich prawa lub szkodzą ich interesom. Prokurator może natomiast wnieść środek odwoławczy zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść nieletniego - przypomina Michalak.

Działania podejmowane rutynowo

W ocenie Michalaka, dotychczasowa praktyka sądowa wskazuje, że działania prawników w sprawach dotyczących nieletnich niejednokrotnie podejmowane są w sposób rutynowy, bez znajomości specyfiki tych postępowań oraz szczególnych gwarancji procesowych nieletniego. 

Jako przykład RPD podaje, przypadki niepouczania nieletnich o przysługujących im prawach, niewielką aktywność obrońców nieletnich oraz prokuratorów, którzy nierzadko w ogóle nie biorą udziału w tych postępowaniach. 

- Sądy bardzo rzadko korzystają z możliwości alternatywnych form rozwiązywania problemów dotyczących demoralizacji nieletnich i popełniania przez nich czynów karalnych - zaznacza.

Konieczne edukacja i szkolenia

Rzecznika Praw Dziecka apeluje równocześnie o przybliżanie aplikantom sędziowskim i prokuratorskim, referendarzom sądowym, asystentom sędziów i prokuratorów, kuratorom zawodowym oraz aplikantom adwokackim i radcowskim problematyki odpowiedzialności nieletnich w Polsce, zasad procesowych rządzących takimi postępowaniami. 

Jak dodaje, istotne jest też uwzględnienie dorobku prawa międzynarodowego.