Niewątpliwie podstawowym założeniem towarzyszącym wprowadzanym zmianom była rezygnacja ze świeżo wprowadzonego modelu postępowania karnego opartego na zasadzie kontradyktoryjności. W rezultacie nastąpi powrót do formy procesu znanej w Polsce od lat, stawiającej na aktywną rolę sądu i prymat zasady prawdy materialnej.
W ocenie Ministerstwa Sprawiedliwości, przeniesienie ciężaru inicjatywy i prowadzenia postępowania dowodowego na strony w sprawach prowadzonych pod reżimem wycofywanej procedury karnej spowodowało ograniczenie w toku postępowania szans osób, których sytuacja materialna nie pozwala na zaangażowanie profesjonalnych zastępców procesowych lub innych ekspertów, i to pomimo jednoczesnego przewidzenia dla stron postępowania instytucji obrońcy (pełnomocnika) na żądanie, czyli bez konieczności wykazania przyczyn, dla których strona nie skorzystała z usług prawnika z wyboru (notabene wraz z nowelizacją nastąpi rezygnacja z takiej możliwości).

Na dowód niedoskonałości modelu kontradyktoryjnego Ministerstwo Sprawiedliwości wskazuje, że od momentu wprowadzenia zmian sprzed roku do sądów trafiło ok. 1/3 spraw mniej niż w tym samym okresie roku 2014. W dodatku co czwarty akt oskarżenia był zwracany prokuraturom ze względu na posiadane braki formalne.

Z owocami z zatrutego drzewa
Szczególną uwagę wzbudza reforma dotycząca stosowania w postępowaniu dowodowym tzw. owoców zatrutego drzewa. Zagadnienie dopuszczalności wykorzystywania dowodu uzyskanego do celów postępowania karnego za pomocą czynu zabronionego od lat budzi liczne spory, które tymczasowo zostały wygaszone na skutek wprowadzenia z początkiem lipca 2015 r. zakazu stosowania dowodów uzyskanych w sposób niezgodny z prawem. Wchodząca wkrótce nowelizacja w znacznej mierze odstępuje od powyższego rozwiązania. Przede wszystkim wykluczono możliwość uznania dowodu za niedopuszczalny z tej tylko przyczyny, że został uzyskany z naruszeniem przepisów prawa procesowego lub materialnego - chyba że dowód został uzyskany w toku czynności funkcjonariusza publicznego na skutek: zabójstwa, umyślnego spowodowania uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności. Obecnie przyjęto zatem wariant z wyraźnym wskazaniem na dopuszczalność stosowania zasady owoców zatrutego drzewa, granice której wyznaczają jednak typy przestępstw wymienionych w art. 168a k.p.k.

Tymczasowe aresztowanie na zmienionych zasadach
Z punktu widzenia gwarancji praw równie istotne wydają się zmiany dotyczące stosowania tymczasowego aresztowania, trybów konsensualnych oraz nadzwyczajnych środków zaskarżenia na niekorzyść oskarżonego, na co zresztą w toku procedury legislacyjnej zwracał uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich. Od 15 kwietnia 2016 r. warunkiem dopuszczalności zastosowania tymczasowego aresztowania będzie zagrożenie zarzucanego czynu zabronionego karą pozbawienia wolności w wymiarze przekraczającym rok. Dotychczasowa granica wynosiła 2 lata. Jednocześnie utrzymano możliwość tymczasowego aresztowania jedynie ze względu na grożącą oskarżonemu surową karę i potrzebę zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania. Ponadto wydłużeniu uległy terminy kwestionowania na niekorzyść oskarżonego prawomocnych rozstrzygnięć kończących postępowanie. Od połowy kwietnia będą one wynosić rok w miejsce dotychczasowego sześciomiesięcznego okresu.
Natomiast dopuszczalność stosowania trybów konsensualnych (czyli opierających się na porozumieniu co do wymiaru kary) przewidzianych w art. 338a oraz 387 k.p.k. została wyłączona w odniesieniu do przestępstw zagrożonych najsurowszymi karami. W związku z kwietniową nowelizacją zlikwidowano także wprowadzone w lipcu 2015 r. instytucje prawa karnego materialnego, które opierały się na zasadach tzw. sprawiedliwości naprawczej. Stwarzały one szansę na znaczne złagodzenie wymiaru kary, a nawet umorzenie postępowania, w odniesieniu do sprawców, którzy pojednali się z pokrzywdzonym i naprawili wyrządzoną mu szkodę. Z drugiej strony przyznano uprawnienia do występowania o zastosowanie trybów konsensualnych również oskarżycielom innym niż prokuratorzy, co powinno wpłynąć na większą dostępność i usprawnienie składania tego typu wniosków.

Wyższe kary za fałszywe zeznania
Warto zauważyć, że przy okazji wprowadzanych zmian zdecydowanie poszerzono zakres oraz wysokość odpowiedzialności karnej za tzw. przestępstwo składania fałszywych zeznań, a to w związku z silnie akcentowaną rolą zasady prawdy materialnej w znowelizowanej procedurze. Górna granica zagrożenia karą pozbawienia wolności za ten czyn wynosić będzie odtąd 8 lat, dolna zaś 6 miesięcy. Dotychczasowy przepis stanowił odpowiednio o 3 latach i 1 miesiącu. 

  Postępowanie karne>>>

Skarga na wyrok sądu odwoławczego
Novum na gruncie obowiązującego kodeksu postępowania karnego stanowi skarga na wyrok sądu odwoławczego, która będzie podlegać rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy. Regulacja ustanawiająca tę instytucję została umieszczona w dziale nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Dopuszczalność wniesienia skargi została ograniczona do orzeczeń uchylających wyrok i przekazujących sprawę do ponownego rozpoznania sądowi I instancji, w dodatku wyłącznie z powodu naruszenia art. 437 k.p.k. lub wystąpienia tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych. Co istotne, wniesienie skargi wstrzymuje wykonanie zaskarżonego orzeczenia. Istnieje zatem ryzyko nadużywania tej instytucji przez strony w ramach obranej taktyki procesowej w celu wydłużenia postępowania.

Cel - szybsze postępowanie karne
Ministerstwo Sprawiedliwości zaznacza, że obecna reforma nie stanowi całkowitego odwrócenia zmian z ubiegłego roku. Jako przykłady wskazuje się utrzymanie tendencji do wydawania przez sądy odwoławcze orzeczeń reformatoryjnych (rozstrzygających co do istoty sprawy) kosztem przekazywania spraw do ponownego rozpoznania sądowi I instancji, zasadę działania sądów II instancji w składzie jednoosobowym czy też likwidację postępowania uproszczonego. Od 15 kwietnia wzmocnieniu ulegnie także obowiązująca zasada orzekania przez skład sędziowski wyznaczany według kolejności wpływu spraw, od której odstępstwa zostały ograniczone do ważnych przyczyn wskazanych w art. 351 § 1 k.p.k. O randze tej reguły w znowelizowanej procedurze karnej świadczy uczynienie z jej naruszenia nieznanej dotychczas przesłanki wyłączenia sędziego, pod warunkiem stosownego wniosku strony zgłoszonego jeszcze przed rozpoczęciem przewodu sądowego. Według założeń projektodawcy, wprowadzane zmiany mają na celu usprawnienie i przyspieszenie postępowania karnego.

Bardzo krótki okres vacatio legis uzasadnia się z kolei tym, że przedmiotowa nowelizacja stanowi de facto restytucję kluczowych rozwiązań procesowych do znanego praktyce modelu obowiązującego przed wejściem w życie zeszłorocznej noweli. 
Warto dodać, że do spraw, w których po 30 czerwca 2015 r. skierowano akt oskarżenia (ew. stosowny wniosek), zastosowanie będą miały przepisy dotychczasowe. W konsekwencji może dojść do sytuacji wymagającej stosowania aż trzech odrębnych unormowań postępowania karnego w równolegle prowadzonych sprawach.  

Nowelizacja wchodzi w życie z dniem 15 kwietnia 2016 r. Wyjątek stanowią przepisy dotyczące zmodyfikowanych reguł wyznaczania składu orzekającego, które zaczną obowiązywać od 1 stycznia 2017 r.

Autor: Michał Warchoł, aplikant adwokacki w kancelarii Chałas i Wspólnicy