Zagadnienia ogólne
Warunki uzyskania i czas trwania urlopu wychowawczego
Wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego
Ochrona trwałości stosunku pracy
Możliwość podjęcia zatrudnienia w czasie urlopu wychowawczego
Rezygnacja z urlopu wychowawczego
Zakończenie urlopu i powrót do pracy
Zachowanie uprawnień pracowniczych
Ubezpieczenia społeczne pracowników przebywających na urlopie wychowawczym
Dodatek z tytułu opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego
Obniżenie wymiaru czasu pracy w okresie urlopu wychowawczego

Zagadnienia ogólne

Od 1 stycznia 2004 r. problematyka dotycząca urlopów wychowawczych znalazła uregulowanie w Kodeksie pracy (art. 186–1867). W poprzednim stanie prawnym trzon zagadnień z tego zakresu zwierało nieobowiązujące aktualnie rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie urlopów i zasiłków wychowawczych (Dz. U. Nr 60, poz. 277, z późn. zm.).
Z dniem 1 stycznia 2004 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 16 grudnia 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego (Dz. U. Nr 230, poz. 2291) będące uzupełnieniem regulacji zawartej w Kodeksie pracy.

Warunki uzyskania i czas trwania urlopu wychowawczego

Istotą urlopu wychowawczego jest możliwość zajmowania się dzieckiem w pierwszych latach jego życia. Celem tego urlopu, jak stanowi art. 186 § 1 k.p. jest sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem.
Prawo do urlopu jest uprawnieniem ściśle pracowniczym, co oznacza, że przysługuje tylko osobie pozostającej w stosunku pracy.
Osobami uprawnionymi do urlopu wychowawczego są rodzice lub opiekunowie dziecka będący pracownikami. Z urlopu może korzystać zarówno pracownica, jak i pracownik, z tym że nie w tym samym czasie (wyjątkiem jest tylko okres 3 miesięcy urlopu wychowawczego).
Podstawowym warunkiem uzyskania tego urlopu jest pozostawanie w zatrudnieniu przez okres co najmniej 6 miesięcy. Do tego okresu wlicza się wszystkie okresy zatrudnienia bez względu na występujące przerwy, rodzaj stosunku pracy, wymiar czasu pracy. Chodzi tu więc o łączny staż pracy, a nie o tzw. staż zakładowy, czyli okres pracy u pracodawcy udzielającego urlopu. Osoba ubiegająca się o urlop wychowawczy powinna w tym celu przedstawić stosowne dokumenty, np. świadectwa pracy z poprzednich miejsc zatrudnienia w celu udokumentowania wymaganego stażu.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 12 maja 1998 r., sygn. akt II UKN 44/98, opubl. OSNP 1999/10/345 „ obowiązek udzielenia urlopu wychowawczego obciąża pracodawcę, a nie organ rentowy, choćby przejął on obowiązek wypłaty zasiłku wychowawczego zlikwidowanego pracodawcy (...)”.
Przykład: Pracownica podjęła pierwszą pracę zawodową w dniu 2 stycznia 2003 r. na podstawie umowy o pracę na czas określony 3 miesiące, która wygasła z upływem terminu. Następnie po kilkumiesięcznej przerwie została zatrudniona u nowego pracodawcy na czas nieokreślony od 1 lutego 2004 r. W czerwcu wystąpiła do pracodawcy z wnioskiem o udzielenie jej półrocznego urlopu wychowawczego w celu opieki nad 1,5 rocznym dzieckiem. Pracodawca nie może odmówić żądaniu pracownicy, gdyż legitymuje się ona wymaganym do udzielenia urlopu wychowawczego stażem pracy, tzn. pozostawania w zatrudnieniu przez okres co najmniej 6 miesięcy. W przypadku tej pracownicy będzie to 7 miesięczny okres zatrudnienia (u pierwszego pracodawcy 3 miesiące + w aktualnym zatrudnieniu 4 miesiące).
Urlop wychowawczy może trwać 3 lata, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 4 lat życia. Nie ma przeszkód aby został wykorzystany w częściach, z tym że nie może być ich więcej niż cztery. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 28 listopada 2002 r., sygn. akt II UK 94/02, opubl. OSNP 2004/6/106 również „urlop wychowawczy w związku z urodzeniem podczas porodu więcej niż jednego dziecka przysługuje w wymiarze nieprzekraczającym 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia 4 roku życia przez dziecko urodzone jako pierwsze”.
Rodzice lub opiekunowie dziecka mogą według swego uznania podzielić się przy wykorzystywaniu poszczególnych części urlopu. Ograniczeniem jest tu maksymalny ustawowy wymiar urlopu oraz liczba wszystkich części (nie więcej niż cztery).
Na wymiar urlopu może mieć wpływ rodzaj zawartej umowy o pracę, gdyż w przypadku umów terminowych (na okres próbny, na czas określony, na czas wykonania określonej pracy) urlopu udziela się na czas trwania stosunku pracy, zgodnie z umową o pracę.
Niezależnie od tego, czy pracownik już korzystał z urlopu wychowawczego, może skorzystać z urlopu w wymiarze do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18 lat, jeżeli z powodu stanu zdrowia dziecko wymaga jego osobistej opieki. Stan zdrowia dziecka musi być potwierdzony orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecka wymagającego osobistej opieki (art. 186 § 2 k.p.).
Z urlopu wychowawczego, co do zasady, rodzice lub opiekunowie dziecka pozostający w zatrudnieniu nie powinni korzystać jednocześnie. Wyjątek w tym zakresie wprowadza jedynie art. 186 § 3 Kodeksu pracy przewidując możliwość wspólnego sprawowania opieki nad dzieckiem, ale tylko przez okres nieprzekraczający 3 miesięcy. Przepis nie wymaga, aby były to pierwsze miesiące urlopu.

Wniosek o udzielenie urlopu wychowawczego

Skorzystanie z urlopu wychowawczego nie jest obowiązkiem pracownika lecz jego uprawnieniem. Przysługuje on na wniosek pracownika, a pracodawca jest nim związany, co oznacza, że nie może odmówić udzielenia urlopu. Wymogi formalne jakim powinien odpowiadać wniosek o urlop wychowawczy określa rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 16 grudnia 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego (Dz. U. Nr 230, poz. 2291).
Pracownik powinien złożyć wniosek na piśmie najpóźniej na dwa tygodnie przed planowaną datą rozpoczęcia urlopu. Jeżeli pracownica lub pracownik ubiegający się o urlop nie zachowa tego terminu, to pracodawca udzieli urlopu wychowawczego z upływem dwóch tygodni liczonych od dnia złożenia wniosku o udzielenie urlopu.
We wniosku pracownik powinien wskazać datę rozpoczęcia i zakończenia urlopu wychowawczego i ewentualnie, jeżeli wnioskuje już o kolejną część urlopu na dane dziecko musi też wskazać okres urlopu wychowawczego już wykorzystanego na to dziecko.
Do wniosku należy dołączyć pisemne oświadczenie drugiego z rodziców lub opiekunów dziecka o braku zamiaru korzystania z urlopu w tym samym czasie jak wskazany we wniosku. Takiego oświadczenia nie składa się w razie ograniczenia lub pozbawienia drugiego z rodziców władzy rodzicielskiej, ograniczenia lub zwolnienia z opieki drugiego z opiekunów dziecka, albo gdy zachodzą nie dające się usunąć przeszkody do uzyskania takiego oświadczenia.
W przypadku urlopu wychowawczego wykorzystywanego w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem niepełnosprawnym do wniosku o udzielenie urlopu pracownik ma obowiązek dołączyć orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności dziecka.
Nie ma też przeszkód prawnych, aby pracownica przeszła na urlop wychowawczy bezpośrednio po urlopie macierzyńskim. W tym celu musi tylko złożyć wniosek w odpowiednim terminie, tzn. na dwa tygodnie przed końcem urlopu macierzyńskiego. Natomiast jak orzekł Sąd Najwyższy w wyroku z 15 lipca 1987 r., sygn. akt I PR 30/87, opubl. OSNC 1988/12/181 „nie ma podstaw prawnych do udzielenia pracownicy urlopu wypoczynkowego w okresie urlopu wychowawczego także w sytuacji, gdy pracownica nie wykorzystała z powodu choroby części urlopu wypoczynkowego, udzielonego jej bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego i rozpoczęła urlop wychowawczy, chociażby zwolnienie lekarskie obejmowało część okresu urlopu wypoczynkowego i część urlopu wychowawczego”.
Pracownik może również wycofać wniosek o urlop wychowawczy. Ma na to czas do 7 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu. Powinien w związku z tym złożyć pracodawcy na piśmie oświadczenie o wycofaniu wniosku.

Ochrona trwałości stosunku pracy

W okresie urlopu wychowawczego stosunek pracy pracownika korzystającego z tego urlopu podlega szczególnej ochronie.
Przejawia się ona w zakazie wypowiedzenia lub rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę z tym pracownikiem w okresie od dnia złożenia wniosku o urlop wychowawczy do dnia jego zakończenia. Wyjątkiem jest tu przepis art. 1861 § 2 k.p., który przewiduje możliwość rozwiązania umowy o pracę w okresie po złożeniu wniosku o udzielenie urlopu wychowawczego. Ma to jednak miejsce w sytuacji, gdy pracownik złożył taki wniosek w okresie dokonanego wcześniej (przez pracodawcę lub pracownika) wypowiedzenia. Wówczas umowa o pracę rozwiązuje się w terminie wskazanym w złożonym wypowiedzeniu.
Nie ma natomiast przeszkód prawnych, aby umowa o pracę z pracownikiem przebywającym na urlopie wychowawczym została rozwiązana w innym trybie, tzn. na mocy porozumienia stron, za wypowiedzeniem dokonanym przez pracownika.
Kodeks pracy w art. 1861 § 1 przewiduje jednak przypadki, gdy ochrona trwałości stosunku pracy pracownika przebywającego na urlopie wychowawczym zostaje uchylona. Dopuszczalne jest więc rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę z pracownikiem w okresie urlopu wychowawczego wyjątkowo, w razie:
ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy;
zajścia okoliczności uzasadniających rozwiązanie umowy o pracę w trybie natychmiastowym bez wypowiedzenia z winy pracownika.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 10 stycznia 1989 r., sygn. akt I PRN 62/88, opubl. PiZS 1989/7/59 „przez likwidację zakładu pracy (...) należy rozumieć całkowite, stałe, faktyczne unieruchomienie zakładu jako całości, a nie likwidację jednostki organizacyjnej zakładu”.
Możliwość wcześniejszego rozwiązania umowy o pracę z pracownikiem przebywającym na urlopie wychowawczym przewiduje również art. 5 ust. 3 ustawy z dnia 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz. U. Nr 90, poz. 844, z późn. zm.).
Ma to miejsce w sytuacji, gdy pracodawca zatrudniający co najmniej 20 pracowników dokonuje zwolnień grupowych, a udzielony pracownikowi urlop wychowawczy trwa co najmniej 3 miesiące. Tę zasadę stosuje się również w razie konieczności rozwiązania przez pracodawcę (zatrudniającego co najmniej 20 pracowników) stosunków pracy z przyczyn leżących wyłącznie po stronie tego pracodawcy, jeżeli stanowią one wyłączny powód uzasadniający wypowiedzenie stosunku pracy lub jego rozwiązanie na mocy porozumienia stron (art. 10 ust. 1 ustawy o zwolnieniach grupowych).

Możliwość podjęcia zatrudnienia w czasie urlopu wychowawczego

W czasie urlopu wychowawczego pracownik ma możliwość, zgodnie z art. 1862 Kodeksu pracy, podjęcia:
pracy zarobkowej, innej działalności o charakterze zarobkowym lub niezarobkowym (np. wolontariat) u swojego pracodawcy;
pracy zarobkowej, innej działalności o charakterze zarobkowym lub niezarobkowym u innego pracodawcy;
nauki lub szkolenia.
Warunkiem jest to, aby żadna z wymienionych forma aktywności nie wyłączała możliwości sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem. Pracownik podejmujący pracę lub inną działalność, albo naukę w czasie urlopu wychowawczego nie ma obowiązku informowania pracodawcy o zaistniałym fakcie. Pracodawca ma jednak możliwość podjęcia odpowiednich działań, gdy uzyska informacje, że pracownik wykorzystuje urlop wychowawczy niezgodnie z celem na jaki został udzielony. Jako wykorzystywanie urlopu niezgodnie z jego celem Kodeks pracy kwalifikuje następujące sytuacje:
trwałe zaprzestanie sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem;
korzystanie z urlopu przez oboje rodziców (opiekunów) jednocześnie.
Ta ostatnia sytuacja nie dotyczy przypadku, gdy oboje rodzice opiekują się dzieckiem w okresie trzech miesięcy urlopu (art. 186 § 3 k.p.).
Przepis nie wskazuje w jaki sposób pracodawca ma powziąć wiadomość o zaistniałym stanie, dlatego też może korzystać z dowolnych, właściwych sobie źródeł.
W razie ustalenia, że pracownik wykorzystuje urlop niezgodnie z jego celem, pracodawca podejmuje odpowiednie kroki, tj.:
wzywa pracownika do stawienia się do pracy w terminie przez siebie wskazanym;
stawiennictwo nie może nastąpić wcześniej niż 3 dni od dnia wezwania oraz nie później niż w ciągu 30 dni od powzięcia wiadomości.
Polecenie pracodawcy jest dla pracownika wiążące.

Rezygnacja z urlopu wychowawczego

Z reguły urlop wychowawczy kończy się z upływem terminu wskazanego przez pracownika we wniosku o jego udzielenie. Zdarzają się jednak takie sytuacje, gdy pracownik chce wcześniej wrócić do pracy (przed upływem pierwotnego terminu zakończenia urlopu). Artykuł 186(3) k.p. reguluje sytuacje, w których dopuszczalna jest rezygnacja z urlopu wychowawczego.
Pracownik ma możliwość rezygnacji z dalszego korzystania z urlopu w każdym czasie pod warunkiem wyrażenia zgody przez pracodawcę. Może też podjąć decyzję o rezygnacji z urlopu nie uzyskując na to zgody pracodawcy. By jednak działanie takie było skuteczne pracownik musi wcześniej powiadomić pracodawcę o swoim zamiarze powrotu do pracy. Ma na to termin – do 30 dni przed planowanym podjęciem pracy. W tej sytuacji pracodawca nie może odmówić dopuszczenia pracownika do pracy (...)