1. Uczeń, student czy absolwent?
W zależności od tego, czy pracodawca decyduje się na przyjęcie na praktykę uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych, studentów z uczelni wyższych czy też absolwentów szkół ponadgimnazjalnych (w tym uczelni wyższych), zastosowanie będą miały odrębne regulacje prawne:
1) do uczniów i słuchaczy szkół ponadgimnazjalnych stosuje się przepisy rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 15 grudnia 2010 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz. U. Nr 244, poz. 1626) – dalej r.p.n.z., wydanego na podstawie art. 70 ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) – dalej u.s.o.;
2) w przypadku studentów odbywających praktykę na podstawie skierowania z uczelni wyższej zastosowanie będą miały przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. - Prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365 z późn. zm.) – dalej p.s.w.;
3) wobec osób, które ukończyły co najmniej gimnazjum i w dniu rozpoczęcia praktyki nie ukończyły 30. roku życia, które odbywają praktykę „na własną rękę” - tj. bez skierowania ze szkoły lub uczelni, zastosowanie ma ustawa z dnia 17 lipca 2009 r. o praktykach absolwenckich (Dz. U. Nr 127, poz. 1052) – u.p.a.
2. Praktyka uczniowska
Zgodnie z § 4 r.p.n.z. praktyczna nauka zawodu uczniów jest organizowana w formie zajęć praktycznych i praktyk zawodowych przez szkołę, a jej celem jest zastosowanie oraz pogłębienie zdobytej wiedzy i umiejętności zawodowych w rzeczywistych warunkach pracy. Praktyki zawodowe uczniów mogą być organizowane w czasie całego roku szkolnego, w tym w okresie ferii letnich.
Stosownie do § 5 r.p.n.z. dobowy wymiar godzin zajęć praktycznej nauki zawodu uczniów w wieku do lat 16 nie może przekraczać 6 godzin, a uczniów w wieku powyżej 16 lat – 8 godzin. W szczególnie uzasadnionych przypadkach dopuszcza się jednak możliwość przedłużenia dobowego wymiaru godzin zajęć praktycznej nauki zawodu dla uczniów w wieku powyżej 18 lat, nie dłużej jednak niż do 12 godzin, przy zachowaniu tygodniowego wymiaru godzin zajęć edukacyjnych, określonych w ramowym planie nauczania. Przedłużenie dobowego wymiaru godzin zajęć praktycznej nauki zawodu jest możliwe tylko u tych pracodawców, gdzie przedłużony dobowy wymiar czasu pracy wynika z rodzaju pracy lub jej organizacji.
Praktyczna nauka zawodu może być organizowana w systemie zmianowym, z tym że w przypadku uczniów w wieku poniżej 18 lat nie może wypadać w porze nocnej. Praktyczna nauka zawodu na statkach morskich i śródlądowych może być realizowana poprzez pełnienie wacht.
Zgodnie z § 6 r.p.n.z. praktyczna nauka zawodu uczniów i młodocianych jest prowadzona indywidualnie lub w grupach. Liczba uczniów lub młodocianych w grupie powinna umożliwiać realizację programu nauczania dla danego zawodu dopuszczonego do użytku w danej szkole przez dyrektora szkoły i uwzględniać specyfikę nauczanego zawodu, przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisy w sprawie prac wzbronionych młodocianym, a także warunki lokalowe i techniczne w miejscu odbywania praktycznej nauki zawodu. Podziału uczniów lub młodocianych na grupy dokonuje odpowiednio dyrektor szkoły lub pracodawca, w porozumieniu z podmiotem przyjmującym odpowiednio uczniów lub młodocianych na praktyczną naukę zawodu.
Wszelkie kwestie związane z organizacją praktycznej nauki zawodu powinny być określone w umowie zawartej pomiędzy szkołą a podmiotem przyjmującym uczniów. Umowa ta zgodnie z § 7 r.p.n.z. powinna określać:
1) dane podmiotu przyjmującego uczniów na praktyczną naukę zawodu oraz miejsce jej odbywania;
2) dane szkoły kierującej uczniów na praktyczną naukę zawodu;
3) zawód, w którym prowadzona będzie praktyczna nauka zawodu;
4) listę uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu, z podziałem na grupy;
5) formę praktycznej nauki zawodu (zajęcia praktyczne lub praktykę zawodową) i jej zakres;
6) terminy rozpoczęcia i zakończenia praktycznej nauki zawodu;
7) prawa i obowiązki stron umowy (w szczególności w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy);
8) sposób ponoszenia przez strony umowy kosztów realizacji praktycznej nauki zawodu wraz z kalkulacją tych kosztów;
9) dodatkowe ustalenia stron umowy związane z odbywaniem praktycznej nauki zawodu.
W myśl § 8 ust. 2 r.p.n.z. do podstawowych obowiązków pracodawcy przyjmującego uczniów lub młodocianych na praktyczną naukę zawodu należy:
1) zapewnienie warunków materialnych do realizacji praktycznej nauki zawodu, a w szczególności:
a) stanowisk szkoleniowych wyposażonych w niezbędne urządzenia, sprzęt, narzędzia, materiały i dokumentację techniczną, uwzględniających wymagania bezpieczeństwa i higieny pracy,
b) odzieży, obuwia roboczego i środków ochrony indywidualnej oraz środków higieny osobistej przysługujących pracownikom na danym stanowisku pracy,
c) pomieszczeń do przechowywania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej,
d) nieodpłatnych posiłków profilaktycznych i napojów przysługujących pracownikom na danym stanowisku pracy, zgodnie z przepisami w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów,
e) dostępu do urządzeń higieniczno-sanitarnych oraz pomieszczeń socjalno-bytowych;
2) wyznaczenie odpowiednio nauczycieli, instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz opiekunów praktyk zawodowych;
3) zapoznanie uczniów lub młodocianych z organizacją pracy, regulaminem pracy, w szczególności w zakresie przestrzegania porządku i dyscypliny pracy, oraz z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy;
4) nadzorowanie przebiegu praktycznej nauki zawodu;
5) sporządzenia, w razie wypadku podczas praktycznej nauki zawodu, dokumentacji powypadkowej;
6) współpraca ze szkołą;
7) powiadamianie szkoły o naruszeniu przez ucznia lub młodocianego regulaminu pracy;
8) zapewnienie uczniom odbywającym praktykę zawodową na statkach morskich i śródlądowych dietę na zasadach uzgodnionych z armatorem;
9) zapewnienie uczniom odbywającym praktykę zawodową na statkach morskich i śródlądowych, wyokrętowanym ze statku za granicą wskutek wypadku lub choroby, świadczenia na zasadach określonych dla załóg tych statków.
Bardzo istotnym obowiązkiem jest wyznaczenie opiekunów praktycznej nauki zawodu, którymi mogą być sami pracodawcy lub wyznaczeni przez nich pracownicy.
Zgodnie z § 12 r.p.n.z. pracodawca, u którego jest organizowana praktyka zawodowa uczniów, może zwolnić częściowo lub całkowicie opiekuna praktyk zawodowych od świadczenia pracy wynikającej z umowy o pracę ze względu na specyfikę działalności prowadzonej przez pracodawcę lub liczbę uczniów odbywających praktykę zawodową. Za czas częściowego lub całkowitego zwolnienia od świadczenia pracy opiekunowi praktyk zawodowych przysługuje wynagrodzenie miesięczne obliczone jak za urlop wypoczynkowy. W przypadku, gdy opiekun praktyk zawodowych nie został zwolniony od świadczenia pracy, pracodawca ustala i wypłaca opiekunowi praktyk zawodowych dodatek szkoleniowy w wysokości nie niższej niż 10% przeciętnego wynagrodzenia. Opiekun praktyk zawodowych może również otrzymać od pracodawcy za okres prowadzenia praktyk zawodowych premię w wysokości nie niższej niż 10% przeciętnego wynagrodzenia.
3. Praktyka studencka
Podobnie jak w przypadku praktyki uczniowskiej, praktyki studenckie odbywają się na podstawie porozumienia (umowy) zawartej między uczelnią, której program studiów przewiduje obowiązkowe praktyki zawodowe, a pracodawcą, który zobowiązuje się umożliwić odbycie praktyk w jego zakładzie pracy. Porozumienie to powinno określać w szczególności kwestie związane z program praktyki i czasem jej trwania. Ponadto, w zależności od treści porozumienia z uczelnią, pracodawca może być również zobowiązany do prowadzenia dziennika praktyk, z czym wiąże się dokumentowanie:
- czasu pracy praktykanta,
- tematów zajęć odbywanych w zakładzie pracy,
- umiejętności zawodowych, jakie zdobył w trakcie praktyk.
4. Praktyka absolwencka
Zgodnie z art. 2 ust. 1 u.p.a. organizatorem praktyki absolwenckiej może być osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, natomiast jej uczestnikiem – każda osoba, która ukończyła co najmniej gimnazjum i w dniu rozpoczęcia praktyki nie ukończyła 30. roku życia.
Do tej praktyki nie mają zastosowania przepisy prawa pracy, z wyjątkiem: art. 183a–183e ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) – dalej k.p., dotyczących równego traktowania w zatrudnieniu oraz art. 129 § 1, art. 131 § 1, art. 132 § 1, art. 133 § 1, art. 134 i art. 1517 k.p., regulujących czas pracy. Praktyka odbywa się na podstawie pisemnej umowy, zawieranej pomiędzy praktykantem a podmiotem przyjmującym na praktykę. Taka umowa powinna określać w szczególności: rodzaj pracy, w ramach której praktykant ma uzyskiwać doświadczenie i nabywać umiejętności praktyczne, okres odbywania praktyki, tygodniowy wymiar czasu pracy w ramach praktyki oraz wysokość świadczenia pieniężnego, jeżeli praktyka będzie miała charakter odpłatny. Umowa o praktykę absolwencką nie będzie mogła dotyczyć pracy szczególnie niebezpiecznej (m.in. w rozumieniu przepisów rozdziału 6 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 169, poz. 1650 z późn. zm. – dalej r.b.h.p.). Umowa nie może zostać również zawarta na okres dłuższy niż trzy miesiące. Ponadto zawarcie kolejnej umowy pomiędzy praktykantem a tym samym podmiotem przyjmującym na praktykę jest możliwe tylko na taki łączny okres. Jeśli praktyka jest odbywana nieodpłatnie, umowa może zostać rozwiązana na piśmie w każdym czasie. W przypadku zaś, gdy praktyka jest odpłatna, umowa może zostać rozwiązana z zachowaniem siedmiodniowego terminu wypowiedzenia.
W tej regulacji również nie zapomniano o zobowiązaniu podmiotu przyjmującego na praktykę do zapewnia praktykantowi, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych przepisach (w szczególności k.p. oraz aktów prawnych wydanych na jego podstawie), bezpiecznych i higienicznych warunków odbywania praktyki, w tym – w zależności od rodzaju świadczeń i zagrożeń związanych z odbywaniem praktyki – odpowiednich środków ochrony indywidualnej.
5. Szczegółowe obowiązki w zakresie bhp
Pomimo tego, że praktykant nie jest pracownikiem (w rozumieniu art. 2 k.p.) i nie stosuje się wobec niego wszystkich postanowień kodeksu, na pracodawcy ciąży wynikający z art. 304 § 2 k.p. obowiązek zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków zajęć odbywanych na terenie zakładu pracy przez uczniów i studentów niebędących pracownikami. Z uwagi na treść tego przepisu, a także jego funkcję ochronną, uzasadnione jest stwierdzenie, że wobec praktykantów pracodawca powinien stosować wszystkie przepisy i zasady bhp w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do ochrony ich zdrowia i życia.
Niezależnie od podstawy odbycia praktyk – czy to w wyniku skierowana wystawionego przez uczelnię, czy też w ramach realizacji wewnątrzzakładowych programów praktyk – pracodawca musi zapewnić studentom bezpieczne i higieniczne warunki.
Od czego zatem powinien zacząć pracodawca przyjmujący do swojej formy praktykanta? Niewątpliwie od zapewnienia szkolenia w zakresie bhp.
5.1. Szkolenia bhp
Stosownie do art. 2373 § 2 k.p. pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika (praktykanta) w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszczeniem go do pracy. Szkolenia te prowadzone są w oparciu o przepisy rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz. U. Nr 180, poz. 1860 z późn. zm.) – dalej r.s.b.h.p.
Z uwagi na to, że okres praktyk zawodowych nie przekracza na ogół trzech miesięcy, wystarczające jest zapewnienie wyłączenie szkolenia wstępnego. Szkolenie to, zgodnie z § 8 r.s.b.h.p., przeprowadzane jest w formie instruktażu według szczegółowych programów opracowanych dla poszczególnych grup stanowisk i obejmuje:
szkolenie wstępne ogólne (tzw. instruktaż ogólny) oraz
szkolenie wstępne na stanowisku pracy (tzw. instruktaż stanowiskowy).
Instruktaż ogólny odbywają wszyscy nowo zatrudnieni pracownicy, studenci odbywający praktykę studencką u pracodawcy oraz uczniowie szkół zawodowych zatrudnieni w celu praktycznej nauki zawodu (§ 10 ust. 1 r.s.b.h.p.). Instruktaż stanowiskowy należy przeprowadzić przed dopuszczeniem do wykonywania pracy na określonym stanowisku ucznia odbywającego praktyczną naukę zawodu oraz studenta odbywającego praktykę studencką (§ 11 ust. 1 r.s.b.h.p.). Podczas szkolenia wstępnego pracodawca powinien również zapoznać praktykanta z ryzykiem zawodowym, jakie wiąże się z pracą wykonywaną na jego stanowisku (art. 226 pkt 2 k.p.).
5.2. Badania profilaktyczne
W myśl § 11 ust. 4 rozporządzenia Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 5 lipca 2007 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w uczelniach (Dz. U. Nr 128, poz. 897), rektor jest obowiązany zapewnić, aby studenci narażeni na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia podlegali badaniom lekarskim na zasadach i w trybie określonych w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 11 sierpnia 2010 r. w sprawie badań lekarskich kandydatów do szkół ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych lub wyższych, uczniów tych szkół, studentów i uczestników studiów doktoranckich (Dz. U. Nr 155, poz. 1045) – dalej r.b.l.u.s.
Stosownie do § 2 i 3 r.b.l.u.s. badania mają na celu ocenę możliwości pobierania nauki, uwzględniającą stan zdrowia i zagrożenia występujące w miejscu odbywania praktycznej nauki zawodu, studiów lub studiów doktoranckich osób badanych i są przeprowadzane przez lekarza medycyny pracy. Skierowanie na nie wydają odpowiednio: szkoła ponadpodstawowa, szkoła ponadgimnazjalna, szkoła wyższa lub jednostka uprawniona do prowadzenia studiów doktoranckich. Badanie kończy się wydaniem zaświadczenia lekarskiego zawierającego orzeczenie o istnieniu lub braku przeciwwskazań do podjęcia lub kontynuowania praktycznej nauki zawodu, studiów lub studiów doktoranckich.
Każdy uczeń lub student, który w programie edukacji ma zaplanowaną praktyczną naukę zawodu, przed rozpoczęciem nauki jest zobowiązany przedłożyć w szkole lub na uczelni stosowne zaświadczenie lekarskie o braku przeciwskazań do jej odbywania, gdyż bez tego nie może być dopuszczony do jej wykonywania. Jeżeli jednak firma przyjmująca praktykantów życzy sobie przeprowadzenia dodatkowych badań (np. w placówce medycyny pracy, z którą ma zawartą umowę), w umowie ze szkołą lub uczelnią powinna określić szczegółowy tryb postępowania w takich przypadkach (m.in. tryb kierowania na badania, pokrywania ich kosztów itp.).
5.3. Odzież robocza i ochronna
Podobnie jak w przypadku pracownika, praktykant powinien zostać wyposażony w odzież roboczą wtedy, gdy jego odzież własna może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu, a także ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy (art. 2377 § 1 k.p.). Jeśli w środowisku pracy występują czynniki szkodliwe lub niebezpieczne dla zdrowia lub życia, pracodawca jest obowiązany nieodpłatnie dostarczyć praktykantowi środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem tych czynników oraz informować o sposobach posługiwania się tymi środkami (art. 2376 § 1 k.p.). Nie można też zapomnieć o praniu i konserwacji odzieży, za co również odpowiada pracodawca (art. 2379 § 2 k.p.).
Tak jak w przypadku pracowników, pracodawca może wypłacać praktykantowi ekwiwalent pieniężny za pranie i konserwacje zapewnionej odzieży roboczej i/lub ochronnej, z tym jednak zastrzeżeniem, że niedopuszczalne jest powierzanie prania, konserwacji, odpylania i odkażania przedmiotów skażonych chemicznie, biologicznie (materiałem zakaźnym) lub materiałem promieniotwórczym (art. 23710 § 2 k.p.).
5.4. Pomieszczenia higieniczno-sanitarne
Tak jak w przypadku pracowników, pracodawca przyjmujący praktykantów jest obowiązany udostępnić im odpowiednie pomieszczenia higieniczno-sanitarne. Do pomieszczeń tych zalicza się szatnie, umywalnie, pomieszczenia z natryskami, ustępy, jadalnie z wyjątkiem stołówek, pomieszczenia do wypoczynku, pomieszczenia do ogrzewania się pracowników oraz pomieszczenia do prania, odkażania, suszenia i odpylania odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej. Szczegółowe wymagania dla tych pomieszczeń określa załącznik nr 3 do r.b.h.p.
5.5. Posiłki profilaktyczne i napoje
Na pracodawcy przyjmującym praktykantów ciąży również obowiązek zapewnienia im, o ile wykonują prace szczególnie uciążliwe, nieodpłatnie posiłków profilaktycznych i napojów. Dotyczy to w szczególności prac przy wzmożonym wydatku energetycznym oraz zwiększonej temperaturze w środowisku pracy.
Szczegółowe zasady przyznawania ww. posiłków i napojów określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1996 r. w sprawie profilaktycznych posiłków i napojów (Dz. U. Nr 60, poz. 279).
5.6. Szczególna ochrona młodocianych
Pracodawca przyjmujący praktykantów nie może również zapomnieć o przepisach rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronionych młodocianym i warunków ich zatrudniania przy niektórych z tych prac (Dz. U. Nr 200, poz. 2047 z późn. zm.) – dalej r.w.p.w.m.
Zgodnie z art. 190 k.p., młodocianym w jest osoba, która ukończyła 16 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Przepisy r.w.p.w.m. obligują pracodawcę do sporządzenia, w oparciu o załącznik do r.w.p.w.m., wykazów prac wykonywanych w jego zakładzie pracy:
1) wzbronionych młodocianym;
2) wzbronionych młodocianym, przy których zezwala się na zatrudnianie młodocianych w celu odbycia przygotowania zawodowego.
5.7. Obowiązki praktykanta
Nie tylko przyjmujący praktykantów pracodawca ma wobec nich obowiązki w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Zgodnie z art. 211 k.p. w zw. z art. 3041 k.p. na praktykantach ciąży podstawowy obowiązek, jakim jest przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. W szczególności praktykant jest obowiązany:
1) znać przepisy i zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym,
2) wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych,
3) dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy,
4) stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem,
5) poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich,
6) niezwłocznie zawiadomić przełożonego (opiekuna praktyk) o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie,
7) współdziałać z pracodawcą i przełożonymi (opiekunem praktyk) w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.
Organizujący praktykę zawodową pracodawca ma prawo zwolnić praktykanta, który nie dopełnia ww. obowiązków. Może to być kara szczególnie dotkliwa w przypadku, gdy od zaliczenia praktyk uzależniona jest promocja ucznia czy studenta na następny semestr nauki lub studiów.
Więcej na ten temat w Serwisie BHP.