Państwowa Inspekcja Pracy w działalności kontrolno-prewencyjnej interesuje się problematyką stosowania nanomateriałów (nanocząsteczek) oraz związanych z tym zagrożeń. Kontrole PIP prowadzone są w ramach długofalowego programu działań o charakterze prewencyjno-kontrolnym (2013-2015) poświęconego tym zagrożeniom.
Raport Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa i Zdrowia w Pracy (EU OSHA) pt.: „Prognozy ekspertów dotyczące ryzyka chemicznego związanego z bezpieczeństwem i zdrowiem w pracy” zwraca uwagę na zagrożenia związane z nanotechnologiami i stawia nanocząsteczki w czołówce substancji, przed którymi należy chronić pracowników. Nanotechnologie są coraz szerzej wykorzystywane m.in. w przemyśle kosmetycznym i informatycznym, przewiduje się przy tym ich intensywny rozwój – np. do produkcji bakteriobójczych i antyalergicznych tekstyliów pokrytych impregnacyjną warstwą z domieszką nanokultur metalicznego srebra, jako powłoki na szyby zapobiegające ich brudzeniu się, rysowaniu czy poceniu, materiały wykrywające skażenia bakteryjne, a także nanoproszki do zastosowań medycznych i innych. Stopień szkodliwości nanoczastek jest wciąż słabo poznany, chociaż istnieją dane wskazujące na to, że mogą one działać na układ sercowo-naczyniowy organizmu, zmieniać strukturę białek, wywoływać reakcje autoimmunologiczne oraz nowotwory.
W 2014 r. inspektorzy PIP skontrolowali 69 zakładów, w tym laboratoriów wyższych uczelni, produkujących lub stosujących nanomateriały w procesach pracy. Z uwagi na brak odrębnych uregulowań prawnych dotyczących nanocząsteczek kontrole w wytypowanych zakładach ukierunkowane były na przestrzeganie przepisów bhp przy stosowaniu czynników chemicznych, ze szczególnym uwzględnieniem nanocząstek oraz wskazanie środków profilaktycznych i działań zapobiegawczych na stanowiskach, na których mogą występować nanomateriały.
W związku z nieprawidłowościami odnoszącymi się do nanomateriałów przedstawiciele PIP wydali 133 decyzje oraz sformułowali 26 wniosków w wystąpieniach. Największą skalę naruszeń stanowił brak identyfikacji lub nieprawidłowa identyfikacja zagrożeń związanych z pracą. Ponieważ wciąż nie są dobrze rozpoznane skutki narażenia na nanocząstki, stan taki jest szczególnie niepokojący. Pracodawcy często nie przywiązywali wagi do spełnienia wymagań formalnoprawnych w zakresie opracowania np. instrukcji bhp. Naruszenia przepisów dotyczących instrukcji bhp dla procesów technologicznych i wykonywania prac związanych z zagrożeniami wypadkowymi lub dla zdrowia pracujących inspektorzy pracy stwierdzili w jednej trzeciej kontrolowanych podmiotów.
Braki bądź uchybienia odnotowano również w przypadku instrukcji bhp odnoszących się do postępowania z materiałami szkodliwymi dla zdrowia i niebezpiecznymi - dotyczyło to co czwartego zakładu. Kontrole wskazały również na niespełnianie przepisów dotyczących kart charakterystyki substancji i mieszanin niebezpiecznych. Więcej nieprawidłowości (stwierdzonych w co piątym kontrolowanym zakładzie) dotyczyło mieszanin chemicznych. Może mieć to związek z okresem przejściowym wdrażania unijnych przepisów rozporządzeń REACH i CLP, a co za tym idzie z koniecznością przeklasyfikowania i oznakowania ich zgodnie z nowymi zasadami. Niemniej uchybienia w kartach charakterystyki odnotowano także w przypadku substancji chemicznych sklasyfikowanych już zgodnie z nowym podejściem (dotyczyły one 11% kontrolowanych zakładów).
W co dziesiątym zakładzie nie zapewniono tzw. informacji o chemikaliach innych niż sklasyfikowane jako niebezpieczne, do czego zobowiązują przepisy rozporządzenia REACH. Jest to szczególnie istotne z uwagi na konieczność informowania pracujących o wszystkich czynnikach chemicznych, na które mogą być narażeni podczas wykonywanej pracy, nie tylko o tych najgroźniejszych dla zdrowia.
Inspektorzy pracy zauważali różnice w podejściu do zagrożeń lub prawdopodobnych zagrożeń, jakie mogą wiązać się z pracą w kontakcie z nanomateriałami w kontrolowanych zakładach. Firmy, będące częścią koncernów międzynarodowych, podjęły (mimo braku szczegółowych uregulowań prawnych w tej dziedzinie) z własnej inicjatywy działania mające na celu poprawę bezpieczeństwa pracowników poprzez wdrażanie dodatkowych procedur wewnątrzzakładowych dotyczących nanocząstek, często już obowiązujące w innych krajach.
W mniejszych zakładach zdarzały się przypadki braku wiedzy o stosowaniu substancji zawierających nanocząstki, a tym samym braku świadomości ewentualnego narażenia. Często podczas kontroli, dopiero po przeglądzie kart charakterystyki wybranych chemikaliów, okazywało się, że dana substancja spełnia definicję nanomateriału.
Najwyższe środki bezpieczeństwa dla pracowników zostały wdrożone w laboratoriach, w których syntetyzuje się i bada nanomateriały. Nanomateriały użyteczne w wielu dziedzinach życia odznaczają się swoistymi właściwościami ze względu na małe rozmiary cząstek. Z jednej strony wiąże się z nimi duże nadzieje związane z wykorzystaniem w nowoczesnych metodach leczniczych, z drugiej zaś – nanocząsteczki mogą stwarzać nowe zagrożenia związane z ich niepoznaną dotąd reaktywnością i mobilnością.
Brak metod badawczych nad toksycznością i narażeniem na nanocząstki powoduje, iż nie można obiektywnie upewnić się co do ich wpływu na zdrowie ludzi. Wyniki badań w tej dziedzinie pomogłyby w utworzeniu unormowań prawnych, a tym samym przyczyniłyby się do posiadania przez pracodawców rzetelnych informacji na temat występujących zagrożeń, a także pozwoliłyby zapewnić bezpieczne warunki pracy.
Edward Kołodziejczyk