1. Nienazwany charakter opinii jako utworów
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) - dalej u.p.a. wylicza bowiem w art. 1 ust. 2 u.p.a. przykładowe kategorie najczęściej występujących w praktyce utworów, takich jak utwory literackie, plastyczne, muzyczne itd. W wyliczeniu tym brak pozycji, której można by przyporządkować opinie rzeczoznawców, w tym z zakresu prawa budowlanego.
Nie oznacza to, iż opinie takie utworami być nie mogą. Uznanie ich za utwory jest jednak możliwe jedynie w związku z posiadaniem przez nie indywidualnego i twórczego charakteru zgodnie z art. 1 ust. 1 u.p.a., zawierającym ogólną definicję utworu (przepis ten stanowi, iż utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, bez względu na jego wartość, przeznaczenie i sposób wyrażenia).
Powyższe stanowisko znajduje potwierdzenie w urzędowych interpretacjach. Na przykład zgodnie z pismem Izby Skarbowej w Gdańsku z dnia 12 grudnia 2003 r. (zn. BI/005/0803/03), „jeżeli praca wykonana przez Podatnika była twórcza tzn. niepowtarzalna, miała indywidualny charakter oraz spełniała wszystkie przesłanki utworu określone ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. - wówczas do dochodów osiąganych z tego tytułu będą miały zastosowanie 50% koszty uzyskania przychodu.
W rozumieniu prawa autorskiego jako twórczy traktowany jest taki rezultat działalności, który na tyle związany jest z osobą twórcy, by było mało prawdopodobne, aby inna osoba podejmująca identyczne skierowany wysiłek twórczy uzyskała analogiczny lub zasadniczo zbliżony rezultat.
Ze stanu faktycznego wynika, że Podatnik na umowę zlecenia lub o dzieło opracowywał ekspertyzy techniczne, opinie i recenzje.
W tym zakresie uznanie tych opracowań budowlanych za przedmiot prawa autorskiego uzależnione jest od formy, w jakiej zostały one przeprowadzone. Jeżeli bowiem efektem takiej analizy jest konkretne opracowanie na piśmie, odznaczające się twórczą konstrukcją (układem czy też doborem analizowanego materiału), dzieło takie może zostać uznane za utwór. Przedmiotem prawa autorskiego nie może być natomiast samo wykonanie ekspertyzy zawierającej w swej treści jedynie ocenę, opinię czy recenzję dotyczącą obiektu budowlanego pod względem jego funkcjonalności i przydatności do użytkowania. (...)"
2. Status prawny opinii w prawie cywilnym
Opinia (ekspertyza) z zakresu budownictwa jest dobrem niematerialnym, czyli odrębnym przedmiotem obrotu cywilnoprawnego, wymagającym utrwalenia na określonym nośniku, np. dyskietce komputerowej. W celu jej opracowania powinny być zatem zawierane umowy o dzieło. Zamawiającemu opinię zależy bowiem na uzyskaniu określonego rezultatu, jakim jest zaopiniowanie (ocena) określonego stanu faktycznego, z uwzględnieniem specjalistycznej wiedzy opiniującego.
3. Zamawianie opinii w oparciu o umowy o dzieło
Jest to o tyle ważne, iż często w celu uzyskania opinii podpisywane są umowy zlecenia, co stanowi nieprawidłową praktykę. Umowy zlecenia to bowiem umowy starannego działania, nie zaś rezultatu. Poza tym tylko w przypadku umów o dzieło można mówić o zamawianiu utworów, dlatego też wystawianie zleceń na opracowanie opinii wprowadza w błąd co do posiadania przez nią twórczego charakteru. To zaś z kolei utrudnia stosowanie do opinii szeregu właściwych dla utworów rozwiązań, w tym stosowania do wypłacanego za ich stworzenie wynagrodzenia 50%-towych kosztów uzyskania przychodów.
4. Ustawowe kryteria uznania opinii za utwór
Trudno w praktyce wyobrazić sobie fachową opinię z zakresu budownictwa, która byłaby opracowana w sposób jednakowy jak inna, istniejąca już wcześniej opinia. Na wstępie można zatem poczynić wyjściowe założenie, iż większość opinii rzeczoznawczych cechuje się twórczym charakterem i może być kwalifikowana jako utwory. Należy jednak uświadomić sobie, jakie cechy powodują konkretnie, iż opinii przysługuje ochrona z tytułu prawa autorskiego.
Otóż co prawda ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie precyzuje dokładnie, jak należy rozumieć zapisane w niej znamiona utworu w postaci jego indywidualnego, twórczego charakteru (por. art. 1 ust. 1 u.p.a.), jednak wykształcona w tym zakresie praktyka wskazuje pewien ustalony kierunek interpretacji w powyższym zakresie.
5. Przesłanka indywidualnego charakteru
Po pierwsze twórczy, indywidualny charakter łączyć należy nie tyle z treścią i merytoryczną zawartością opinii, co raczej ze sposobem jej skonstruowania. Faktycznie, każda ekspertyza może zostać zindywidualizowana przez przypisanie jej konkretnemu rzeczoznawcy, który pod swoim dziełem zawsze się podpisuje, ale przy rozpatrywaniu twórczego charakteru opinii nie o taką indywidualizację przede wszystkim chodzi. Problem bowiem polega na tym, aby twórca odcisnął w danym dziele swoje osobiste piętno, tzn. aby dało mu się je przypisać, biorąc pod uwagę charakterystyczne dla niego opracowanie analizowanego tematu, stanowiącego przedmiot opiniowania.
Spostrzeżenie powyższe można prześledzić na przykładzie szeregu opracowywanych przez określonego biegłego opinii. Nie muszą się one między sobą specjalnie różnić i rzeczoznawca nie musi się też specjalnie silić, aby każda ekspertyza była sformułowana w odbiegający bardzo od pozostałych sposób. Natomiast jego opinie powinny wyróżniać się spośród opinii innych biegłych. Można w związku z tym mówić o pewnym stylu opracowywania opinii, który jest indywidualny, tzn. któremu nie można zarzucić, iż zapożycza on nietwórczo pomysły innych rzeczoznawców albo krążące w powszechnie dostępnym obiegu standardowe wzory formułowania swojego stanowiska w określonego rodzaju sprawach (w interesującym nas zakresie w sprawach z dziedziny budownictwa).
(...)
Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.) - dalej u.p.a. wylicza bowiem w art. 1 ust. 2 u.p.a. przykładowe kategorie najczęściej występujących w praktyce utworów, takich jak utwory literackie, plastyczne, muzyczne itd. W wyliczeniu tym brak pozycji, której można by przyporządkować opinie rzeczoznawców, w tym z zakresu prawa budowlanego.
Nie oznacza to, iż opinie takie utworami być nie mogą. Uznanie ich za utwory jest jednak możliwe jedynie w związku z posiadaniem przez nie indywidualnego i twórczego charakteru zgodnie z art. 1 ust. 1 u.p.a., zawierającym ogólną definicję utworu (przepis ten stanowi, iż utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, bez względu na jego wartość, przeznaczenie i sposób wyrażenia).
Powyższe stanowisko znajduje potwierdzenie w urzędowych interpretacjach. Na przykład zgodnie z pismem Izby Skarbowej w Gdańsku z dnia 12 grudnia 2003 r. (zn. BI/005/0803/03), „jeżeli praca wykonana przez Podatnika była twórcza tzn. niepowtarzalna, miała indywidualny charakter oraz spełniała wszystkie przesłanki utworu określone ustawie z dnia 4 lutego 1994 r. - wówczas do dochodów osiąganych z tego tytułu będą miały zastosowanie 50% koszty uzyskania przychodu.
W rozumieniu prawa autorskiego jako twórczy traktowany jest taki rezultat działalności, który na tyle związany jest z osobą twórcy, by było mało prawdopodobne, aby inna osoba podejmująca identyczne skierowany wysiłek twórczy uzyskała analogiczny lub zasadniczo zbliżony rezultat.
Ze stanu faktycznego wynika, że Podatnik na umowę zlecenia lub o dzieło opracowywał ekspertyzy techniczne, opinie i recenzje.
W tym zakresie uznanie tych opracowań budowlanych za przedmiot prawa autorskiego uzależnione jest od formy, w jakiej zostały one przeprowadzone. Jeżeli bowiem efektem takiej analizy jest konkretne opracowanie na piśmie, odznaczające się twórczą konstrukcją (układem czy też doborem analizowanego materiału), dzieło takie może zostać uznane za utwór. Przedmiotem prawa autorskiego nie może być natomiast samo wykonanie ekspertyzy zawierającej w swej treści jedynie ocenę, opinię czy recenzję dotyczącą obiektu budowlanego pod względem jego funkcjonalności i przydatności do użytkowania. (...)"
2. Status prawny opinii w prawie cywilnym
Opinia (ekspertyza) z zakresu budownictwa jest dobrem niematerialnym, czyli odrębnym przedmiotem obrotu cywilnoprawnego, wymagającym utrwalenia na określonym nośniku, np. dyskietce komputerowej. W celu jej opracowania powinny być zatem zawierane umowy o dzieło. Zamawiającemu opinię zależy bowiem na uzyskaniu określonego rezultatu, jakim jest zaopiniowanie (ocena) określonego stanu faktycznego, z uwzględnieniem specjalistycznej wiedzy opiniującego.
3. Zamawianie opinii w oparciu o umowy o dzieło
Jest to o tyle ważne, iż często w celu uzyskania opinii podpisywane są umowy zlecenia, co stanowi nieprawidłową praktykę. Umowy zlecenia to bowiem umowy starannego działania, nie zaś rezultatu. Poza tym tylko w przypadku umów o dzieło można mówić o zamawianiu utworów, dlatego też wystawianie zleceń na opracowanie opinii wprowadza w błąd co do posiadania przez nią twórczego charakteru. To zaś z kolei utrudnia stosowanie do opinii szeregu właściwych dla utworów rozwiązań, w tym stosowania do wypłacanego za ich stworzenie wynagrodzenia 50%-towych kosztów uzyskania przychodów.
4. Ustawowe kryteria uznania opinii za utwór
Trudno w praktyce wyobrazić sobie fachową opinię z zakresu budownictwa, która byłaby opracowana w sposób jednakowy jak inna, istniejąca już wcześniej opinia. Na wstępie można zatem poczynić wyjściowe założenie, iż większość opinii rzeczoznawczych cechuje się twórczym charakterem i może być kwalifikowana jako utwory. Należy jednak uświadomić sobie, jakie cechy powodują konkretnie, iż opinii przysługuje ochrona z tytułu prawa autorskiego.
Otóż co prawda ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie precyzuje dokładnie, jak należy rozumieć zapisane w niej znamiona utworu w postaci jego indywidualnego, twórczego charakteru (por. art. 1 ust. 1 u.p.a.), jednak wykształcona w tym zakresie praktyka wskazuje pewien ustalony kierunek interpretacji w powyższym zakresie.
5. Przesłanka indywidualnego charakteru
Po pierwsze twórczy, indywidualny charakter łączyć należy nie tyle z treścią i merytoryczną zawartością opinii, co raczej ze sposobem jej skonstruowania. Faktycznie, każda ekspertyza może zostać zindywidualizowana przez przypisanie jej konkretnemu rzeczoznawcy, który pod swoim dziełem zawsze się podpisuje, ale przy rozpatrywaniu twórczego charakteru opinii nie o taką indywidualizację przede wszystkim chodzi. Problem bowiem polega na tym, aby twórca odcisnął w danym dziele swoje osobiste piętno, tzn. aby dało mu się je przypisać, biorąc pod uwagę charakterystyczne dla niego opracowanie analizowanego tematu, stanowiącego przedmiot opiniowania.
Spostrzeżenie powyższe można prześledzić na przykładzie szeregu opracowywanych przez określonego biegłego opinii. Nie muszą się one między sobą specjalnie różnić i rzeczoznawca nie musi się też specjalnie silić, aby każda ekspertyza była sformułowana w odbiegający bardzo od pozostałych sposób. Natomiast jego opinie powinny wyróżniać się spośród opinii innych biegłych. Można w związku z tym mówić o pewnym stylu opracowywania opinii, który jest indywidualny, tzn. któremu nie można zarzucić, iż zapożycza on nietwórczo pomysły innych rzeczoznawców albo krążące w powszechnie dostępnym obiegu standardowe wzory formułowania swojego stanowiska w określonego rodzaju sprawach (w interesującym nas zakresie w sprawach z dziedziny budownictwa).
(...)