Wzmocnienie praw osób podejrzanych w przypadku zatrzymania i tymczasowego aresztowania – zakłada nowelizacja Kodeksu postępowania karnego, nad którą trwają prace w Ministerstwie Sprawiedliwości. Jak tłumaczy resort sprawiedliwości zmiana przepisów jest spowodowana często nieuzasadnionym kierowaniem przez prokuratury do sądów wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania, jak też faktem, że średnio w trzech przypadkach na cztery Polska przegrywa przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka sprawy ze skarg polskich obywateli na zbyt długie przetrzymywanie w areszcie.

Na przestrzeni ostatnich miesięcy można zaobserwować znaczny wzrost nadużywania przez prokuraturę instytucji tymczasowego aresztowania, tzn. niezasadnym kierowaniem do sądów wniosków o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Mimo że ten najdotkliwszy ze środków zapobiegawczych powinien służyć wyłącznie zapewnieniu prawidłowego biegu postępowania, w wielu wypadkach pełni przede wszystkim funkcję nacisku wobec podejrzanych osób. W dużej mierze niepotrzebne stosowanie przepisów o tymczasowym aresztowaniu dotyka przedsiębiorców, ze względu na nie zawsze kompetentne prowadzenie przez prokuratury skomplikowanych spraw gospodarczych. Wystarczy przypomnieć sprawę Romana Kluski. Niepokoi także długotrwałość stosowania tymczasowych aresztowań, która jest dowodem niewłaściwego, czy opieszałego sposobu prowadzenia postępowań przygotowawczych i sądowych. Jako przykład może posłużyć sprawa wielomiesięcznego stosowania tymczasowego aresztowana wobec prezesów wrocławskiej firmy komputerowej Bestcom. W sprawie tej, jeden z podejrzanych prezesów został przesłuchany przez prokuraturę dopiero po 7 miesiącach od jego zatrzymania. Sprawa ta spotkała się z szeregiem interpelacji poselskich, ma też zostać skierowana przez Rzecznika Praw Obywatelskich do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.

Często niezasadne kierowanie przez prokuratury wniosków do sądu o zastosowanie tymczasowego aresztowania to nie jedyny powód zmian w przepisach dotyczących tymczasowego aresztowania, nad którym trwają prace w Ministerstwie Sprawiedliwości. Projekt nowelizacji Kodeksu postępowania karnego w tym zakresie to także odpowiedź na skierowane w ostatnim czasie do rządu polskiego pytanie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawie powszechnego stosowania w Polsce systemu bezzasadnego przewlekłego aresztowania wobec osób podejrzanych. Pytanie o sytuację prawną osób aresztowanych Europejski Trybunał Praw Człowieka skierował do rządu polskiego na podstawie skargi, która została wniesiona do Trybunału w listopadzie ubiegłego roku.

Zgodnie z danymi resortu sprawiedliwości, do końca 2005 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka rozpoznał 51 skarg z Polski na zbyt długie stosowanie tymczasowego aresztowania. W 39 przypadkach Trybunał przyznał rację skarżącym, co oznacza iż średnio w trzech sprawach na cztery Trybunał uznał zasadność wniesionych skarg.  W praktyce stosowanie tymczasowego aresztowania następuje w szeregu wątpliwych przypadków i sytuacji, w których stosowanie tego środka zapobiegawczego jest niecelowe. Jak twierdzi Ministerstwo Sprawiedliwości, ostatnio można zaobserwować powrót starej praktyki stosowania tymczasowego aresztowania w celu wymuszenia zeznań lub uzyskania samooskarżenia.

Projekt zmian w Kodeksie postępowania karnego przewiduje, że zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata, oraz wysłuchać go. Obowiązkowe poinformowanie zatrzymanego o możliwości skorzystania z pomocy adwokata jest zmianą konieczną z uwagi na fakt, że nie ma on wystarczającej wiedzy na temat przysługujących mu praw, w szczególności o prawie do reprezentowania go już na tym etapie postępowania przez profesjonalnego pełnomocnika, czuwającego nad właściwym przebiegiem wszelkich czynności związanych z jego przesłuchaniem.
Przed zastosowaniem środka zapobiegawczego będzie trzeba dopuścić do udziału w przesłuchaniu ustanowionego obrońcę, jeżeli się stawi; na wniosek oskarżonego zawiadomienie obrońcy o terminie przesłuchania będzie obowiązkowe.

Sąd będzie miał obowiązek rozpoznania zażalenia na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 7 dni. Przepis ten ma zapobiec przedłużaniu postępowania w sprawie rozpoznania przez sąd zażalenia na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.
Kolejna zmiana polega na tym, że na postanowienie w przedmiocie wniosku oskarżonemu o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego zażalenie przysługiwać ma tylko wtedy, gdy wniosek zostanie złożony po upływie co najmniej 2 miesięcy (a nie 3, jak to jest obecnie) od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania  dotyczącego tego samego oskarżonego.

Obowiązujące przepisy Kodeksu postępowania karnego nakładają na sąd obowiązek poinformowania pracodawcy o zastosowaniu tymczasowego aresztowania w stosunku do pracownika. Nie określają jednak żadnych obowiązków informacyjnych sądu w przypadku gdy tymczasowe aresztowanie zostaje zastosowane wobec przedsiębiorcy. Tymczasem obecnie coraz częściej dochodzi do sytuacji, gdy to nie pracownik, lecz przedsiębiorca zostaje oskarżony o popełnienie przestępstwa i zostaje w związku z prowadzonym postępowaniem przygotowawczym lub sądowym tymczasowo aresztowany. W praktyce prowadzić to może do całkowitego paraliżu prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa z uwagi na brak osoby odpowiedzialnej za jego bieżącą działalność. Równie niekorzystna dla funkcjonowania przedsiębiorstw jest sytuacja, w której brak jest jakiejkolwiek informacji o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wobec osób zarządzających. Powstający wtedy stan niepewności pogłębia dodatkowo chaos organizacyjny panujący w firmach. Przedłużający się stan, w którym dany przedsiębiorca nie jest w stanie w sposób prawidłowy prowadzić działalności, może prowadzić do powstania poważnych strat, a w skrajnych przypadkach nawet do upadłości. Dlatego też ważne jest jak najszybsze umożliwienie firmom, których szefowie lub właściciele zostali aresztowani, powrotu do normalnego, efektywnego funkcjonowania.
Z uwagi na powyższe resort sprawiedliwości proponuje, aby sąd – na wniosek oskarżonego przedsiębiorcy – zawiadamiał o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania osobę (osoby) zarządzające przedsiębiorstwem. Poinformowanie osób zarządzających przedsiębiorstwami (przedsiębiorstw) o zastosowaniu wobec prowadzących je przedsiębiorców tymczasowego aresztowania umożliwi zorganizowanie zarządzania takimi firmami w nowej sytuacji. W szczególności dotyczy to określenia osób mających kierować bieżącą działalnością przedsiębiorstw i udzielenia im odpowiednich pełnomocnictw. W praktyce pracownicy firm dowiadują się o aresztowaniu swoich pracodawców najczęściej od ich rodzin i następuje to po upływie określonego czasu. W tym okresie działalność przedsiębiorcy jest utrudniona i często ulega ograniczeniu. Wprowadzenie proponowanej zmiany umożliwi znaczące skrócenie tego okresu i w rezultacie zmniejszy ewentualne straty poniesione w związku z nieobecnością osoby prowadzącej dane przedsiębiorstwo.

Obecnie obowiązujący przepis art. 263 § 4a Kodeksu postępowania karnego przewiduje, że sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie, na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, może dokonać przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający termin określony w § 3 ( a więc termin 2 lat) także z powodu innych istotnych przeszkód, których usunięcie było niemożliwe. Omawiana nowelizacja przewiduje uchylenie tego przepisu. Przyjęcie tej zmiany spowoduje, że stosowanie tymczasowego aresztowania będzie mogło zostać przedłużone w postępowaniu sądowym (ponad 2 lata), podobnie jak w postępowaniu przygotowawczym (ponad 12 miesięcy), wyłącznie w oparciu o ściśle określone przesłanki z art. 263 § 4 Kodeksu postępowania karnego, jeżeli konieczność taka powstanie w związku z:

- zawieszeniem postępowania karnego,
- czynnościami zmierzającymi do potwierdzenia tożsamości oskarżonego,
- przedłużającą się obserwacją psychiatryczną oskarżonego,
- przedłużającym się opracowywaniem opinii biegłego,
- wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju,
- celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego.