Publikacja wyników badania na temat prestiżu nauczycieli zbiegła się w obchodzonym w środę Dniem Edukacji Narodowej, czyli świętem polskich nauczycieli.
Eksperci z IBE przypominają, że w badaniach opinii społecznej w hierarchiach zawodów nauczyciele od lat niezmiennie zajmują wysoką pozycję. Sami nauczyciele jednak nie odczuwają, by ich zawód był uznawany społecznie. W badaniu czasu i warunków pracy nauczycieli, przeprowadzonym w 2013 r., około 60 proc. respondentów wskazało, że praca nie daje ani prestiżu, ani pieniędzy. W tym samym badaniu ponad 80 proc. nauczycieli wskazało, że problemem w wykonywaniu tego zawodu jest jego niski prestiż, a około 40 proc. wymieniła niski autorytet wśród uczniów.
Badacze zwracają uwagę, że poczucie braku docenienia pracy nauczycieli przez społeczeństwo wydaje się mieć uniwersalny charakter, występuje bowiem we wszystkich 34 krajach biorących udział międzynarodowym badaniu TALIS 2013. Pokazało ono, że jedynie 18 proc. ze 172 tysięcy biorący w nim udział nauczycieli deklarowało, że ich zawód jest szanowany. Jednymi z niewielu krajów, w których nauczyciele nie odczuwają spadku prestiżu, jest Finlandia i Korea.

Dlatego Instytut Badań Edukacyjnych poprzez badanie jakościowe zobaczyć jak kształtuje się pozycja społeczno-zawodowa polskich nauczycieli.

Przeprowadzone przez IBE badanie prestiżu pokazało, że polscy nauczyciele jako nieuprawomocnione i niesprawiedliwe uważają traktowanie wszystkich przedstawicieli zawodu, jako homogenicznej grupy. Wskazują na istniejącą hierarchię prestiżu w obrębie zawodu nauczyciela.

Wśród czynników różnicujących szacunek dla nauczycieli wymieniają: wielkość miejscowości, czynniki instytucjonalne, wpisane w system edukacyjny (np. ważność poszczególnych przedmiotów, specyfika etapów edukacyjnych), kulturę organizacyjną szkoły (styl zarządzania, relacje z dyrektorem, atmosferę w gronie pedagogicznym), kontakty z otoczeniem, wyniki uczniów, jak również cechy osobiste nauczycieli.
W małej miejscowości nauczyciel jest osobą rozpoznawaną, a przez to zdecydowanie bardziej wystawioną na ocenę mieszkańców niż w dużym mieście. Z jednej strony jest traktowany jak członek lokalnej elity, osoba zajmująca wysoką pozycję społeczną i z tego powodu ciesząca się szacunkiem innych. Z drugiej zaś tryb jego pracy i sytuacja materialna stają się często przedmiotem krytyki i zazdrości.
W miejscowościach o dużej stopie bezrobocia i niskich dochodach gminy na mieszkańca nauczyciel jest postrzegany jako osoba szczególnie uprzywilejowana, ciesząca się dobrze płatną pracą, wykonywaną w komfortowych warunkach i zajmującą relatywnie mało czasu.
W dużych społecznościach tymczasem zdecydowanie ważniejszy – zdaniem badanych – jest prestiż osobisty, którego źródłami są cechy jednostkowe, a nie cechy zajmowanych pozycji, odgrywanych ról czy instytucji, w których się pracuje.
Badanie pokazało też, że wyższy prestiż odczuwają nauczyciele uczący w szkołach, których uczniowie osiągają dobre wyniki w nauce oraz pracujący w środowisku, w którym rodzice są zaangażowani i zainteresowani edukacją swoich dzieci, a także pracujący w szkołach promujących rozwój i współpracę grona pedagogicznego.
Badani nauczyciele dostrzegają również zróżnicowanie prestiżu nauczycieli w zależności od etapu edukacyjnego, na którym uczą. Ich zdaniem społecznie wyżej ceniona jest praca tych, którzy przygotowują uczniów do trudnego egzaminu lub olimpiad przedmiotowych. Niżej cenieni są nauczyciele, którzy pracują z małym dzieckiem. Tymczasem sami nauczyciele podkreślają, że uznanie należy się właśnie nauczycielom edukacji wczesnoszkolnej, na których spoczywa ogromna odpowiedzialność za przygotowanie najmłodszych do dalszej nauki – to oni tworzą podstawy, z których korzystają nauczyciele kolejnych etapów edukacyjnych.
Różnice w poziomie prestiżu między nauczycielami wynikają także z rodzaju nauczanych przedmiotów. Badani nauczyciele inną rangę nadają nauczycielom przedmiotów ścisłych, humanistycznych czy artystycznych – zazwyczaj wyżej cenili tych pierwszych. Z ich wypowiedzi wynika, że na ostatnich miejscach hierarchii prestiżu sytuują się nauczyciele przedmiotów zawodowych.
Ponadto, dostrzegane przez nauczycieli różnice prestiżu związane są ze stażem pracy. Niektórzy badani wskazywali na wyższy prestiż osób pracujących w zawodzie od wielu lat, z uwagi na duże doświadczenie i umiejętność pracy z uczniem.
Nauczyciele, tłumacząc niski prestiż społeczny zawodu i ludzi w nim pracujących, zwracają szczególną uwagę na rolę mediów, które przekazują - ich zdaniem - fałszywy obraz polskiego nauczyciela. W opinii nauczycieli społeczeństwo nie wie, na czym faktycznie polega ich praca i jak bardzo jest złożona. Badani nauczyciele relatywnie rzadko obniżający się prestiż swojego zawodu tłumaczą własnym brakiem profesjonalizmu, niską jakością pracy czy złymi relacjami z uczniami oraz rodzicami uczniów.

XVII Krajowa Konferencja Dyrektorów Szkół i Przedszkoli>>

Nauczyciele zwracają także uwagę na czynniki, które mogą wzmocnić ich pozycję społeczną. Do tych czynników należą cechy osobiste nauczycieli. Według nich, nauczyciel otwarty, słuchający, rozumiejący, empatyczny jest zdecydowanie bardziej ceniony przez uczniów i rodziców. Badani uważają, że ich pozycje wzmocnić może też styl pracy z uczniem. Bardziej ceniony społecznie - w opinii badanych - jest ten, kto jest oddany swojej pracy, angażuje się w życie szkoły i swoich uczniów, potrafi stworzyć głęboką relację z uczniem i nawiązać komunikację z jego rodzicem.
Zdaniem nauczycieli, zdecydowanie częściej szanuje się tych, którzy potrafią zainteresować danym przedmiotem i zachęcić do nauki. Jak wyjaśniają, szczególnie ceniony przez uczniów jest nauczyciel, który potrafi stworzyć relację mistrz – uczeń, nauczyciel będący swojego rodzaju przewodnikiem w obszarze wiedzy i w innych wymiarach życia.
Po stronie czynników skłaniających nauczycieli do myślenia o odejściu z zawodu znajdują się z jednej strony czynniki finansowe, a co za tym idzie konieczność godzenia pracy w szkole z podejmowaniem dodatkowych zajęć. Z drugiej strony czynniki osobiste – poczucie wypalenia zawodowego, choroby zawodowe czy konieczność opieki nad chorym członkiem rodziny oraz zły klimat szkoły, w której pracują.
Badani nauczyciele przewidują, że w przypadku utraty lub konieczności zmiany pracy mieliby trudności ze znalezieniem nowej. Szczególnie trudna sytuacja - ich zdaniem - ma miejsce na wiejskim i małomiasteczkowym rynku pracy. Niektórzy badani podkreślali, że szanse na rynku pracy są zróżnicowane dla poszczególnych nauczycieli. W opiniach badanych większe niż innych wydają się być szanse nauczycieli matematyki, informatyki i języków obcych.
Zdecydowana większość nauczycieli nie tylko sama nie widzi możliwości podjęcia pracy w innym zawodzie, ale twierdzi, że pracodawcy z rynku pozaedukacyjnego nie dostrzegają, by posiadane przez nauczycieli kompetencje mogły okazać się przydatne w innym zawodzie niż zawód nauczyciela.
Kwestia postrzegania poziomu wynagrodzenia nauczycieli jest złożona. Sami nauczyciele uważają, że zarabiają mało. Ocena wysokości wynagrodzenia zależy w dużej mierze od wysokości wynagrodzenia pracowników na lokalnym rynku pracy. Badani nauczyciele, szczególnie ci pracujący w szkołach wiejskich, biorą pod uwagę kontekst lokalny, uznając wysokość wynagrodzenia nauczycieli za relatywnie wysokie.
Istotne, że odmienne zdanie na temat wysokości zarobków mają byli nauczyciele, którzy uważają, że pensje są satysfakcjonujące, szczególnie na wsi i w małym mieście. Ponadto byli nauczyciele mówią, że zarobki nauczycielskie są wyższe niż te, które otrzymują obecnie – pracując poza oświatą.
W badaniu uchwycono poczucie relatywnej deprywacji względem znajomych. Nauczyciele mieszkający na wsi i w małych miejscowościach oceniają siebie jako średniozamożnych. Najgorzej swoją obecną sytuację materialną oceniają nauczyciele pochodzący z dużego miasta, którzy częściej niż inni mają wśród znajomych takich, którzy wykonują prestiżowe i dobrze płatne zawody.
Badani nauczyciele nie dostrzegają rozwarstwienia ekonomicznego wewnątrz grona pedagogicznego.
Badanie "Pozycja społeczno-zawodowa nauczycieli, a szanse na szkolnym i pozaszkolnym rynku pracy" przeprowadzono od października do grudnia 2014 roku metodami: indywidualnych wywiadów pogłębionych, wywiadów grupowych i obserwacji. Do badaniach wybranych zostało 13 szkół w woj. mazowieckim o średnim poziomie nauczania, mierzonym za pomocą wskaźnika Edukacyjnej Wartości Dodanej.
(PAP)

Dotacje dla szkół prywatnych niwelują rozwarstwienie pomiędzy placówkami publicznymi i prywatnymi>>