1. Wypadek w drodze do pracy i z pracy
Zgodnie z postanowieniem art. 57b w ustawie z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 153, poz. 1227) – dalej u.e.r., za wypadek w drodze do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie została przerwana. Jednakże uważa się, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także wówczas, gdy droga, nie będąc drogą najkrótszą, była dla ubezpieczonego, ze względów komunikacyjnych, najdogodniejsza.
Za drogę do pracy lub z pracy uważa się oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do domu również drogę do miejsca lub z miejsca:
1) innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego,
2) zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych albo społecznych,
3) zwykłego spożywania posiłków
4) odbywania nauki lub studiów.

Podstawowe elementy definicji wypadku, tzn. nagłość zdarzenia i zewnętrzność przyczyny, były omówione wcześniej, przy charakteryzowaniu pojęcia wypadku przy pracy. Komentarza wymagają pozostałe elementy definicji, jak np.: „przerwa życiowo uzasadniona”, „granica potrzeby” czy „droga najdogodniejsza”. Pewną pomocą przy kwalifikacji konkretnych zdarzeń służy dotychczasowe orzecznictwo sądowe.
Droga do pracy lub z pracy składa się z dwóch elementów. Pierwszym z nich jest droga w znaczeniu fizycznym, oznaczająca trasę do pracy lub z pracy. Będzie to droga publiczna np. ulica, jezdnia, aleja lub droga niepubliczna, np. ścieżka. Drugim elementem drogi do pracy lub z pracy jest ogół czynności pracownika potrzebnych w celu udania się do pracy lub powrotu. Jest to tzw. droga w pojęciu prawnym. Droga do pracy lub z pracy oznacza więc pokonywanie przez pracownika (obojętnie jakimi środkami) określonej drogi, a jej celem jest dotarcie do miejsca pracy lub powrót z tego miejsca.
W wyroku z dnia 8 listopada 1949 r., TR 1421/48, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych stwierdził, że skorzystanie ze szczególnej drogi (np. drogi skróconej), chociażby jej używanie nie było wskazane, nie przekreśla „pojęcia drogi” w świetle obowiązującego prawa.
Sąd Najwyższy stwierdził, że droga do pracy i z pracy może być pokonywana kilkakrotnie w ciągu jednego dnia roboczego (wyrok SN z dnia 16 kwietnia 1987 r., II PRN 65/87, niepubl.).
Przepisy nie wskazują, w jaki sposób pracownik powinien odbywać drogę do pracy lub z pracy. Oznacza to, że do decyzji pracownika należy wybór środka lokomocji. Potwierdzeniem tego stanowiska jest wyrok Trybunału Ubezpieczeń Społecznych z dnia 29 listopada 1962 r., II TR 2240/62. Trybunał stwierdził, że wypadek pracownika kolejowego, który w drodze do pracy korzystał z pociągu towarowego nie zatrzymującego się na stacji, na której miał on objąć służbę, uznać należy za wypadek w drodze do pracy.
Jest jednak pytanie, na które trzeba sobie odpowiedzieć, a mianowicie, gdzie droga powinna rozpoczynać się i kończyć? W świetle dotychczasowego orzecznictwa można stwierdzić, że droga ma swój początek bezpośrednio po opuszczeniu domu, mieszkania, a więc miejsca, w którym pracownik jest zameldowany na pobyt stały lub czasowy.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 25 stycznia 1980 r., III URN 59/79, OSNCP 180, Nr 7-8, poz. 142, stwierdził między innymi, że ochroną ubezpieczeniową objęta jest droga do pracy. Pracownik rozpoczyna drogę do pracy po wyjściu z mieszkania, choćby znajdował się jeszcze w budynku (np. na schodach). W sytuacji, gdy dom obejmuje jeden lokal mieszkalny, początkiem drogi do pracy będzie przekroczenie progu tego domu. W uzasadnionych przypadkach za dom może być uznane również miejsce inne niż miejsce zameldowania, jeżeli było ono aktualnym miejscem pobytu pracownika, np. hotel, mieszkanie wynajęte itp.
Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 15 listopada 1978 r., III PZP 12/78, OSNCP 1979, nr 5, poz. 91, stwierdził między innymi, że pracownik po opuszczeniu domu, w którym mieszka, w celu bezpośredniego udania się do pracy, znajduje się w drodze do pracy, niezależnie od tego, czy droga ta prowadzi przez jego nieruchomość, czy też jest droga publiczną. Wątpliwość wynika stąd, że w danej sprawie pracownik w momencie wypadku nie przekroczył jeszcze granic własnej nieruchomości i znajdował się na terenie tak zwanego obejścia (uległ wypadkowi na stopniach własnego domu jednorodzinnego).
Droga do pracy kończy się z chwilą przekroczenia bramy zakładu lub po wejściu do budynku, w którym znajduje się miejsce pracy pracownika. Nie można jednak zawsze utożsamiać pracy z siedzibą zakładu pracy, gdyż w praktyce, co potwierdziło orzecznictwo sądowe, bardziej chodzi o drogę do miejsca świadczenia pracy. Tak będzie np. w przypadku drogi, jaką pokonuje kasjer udając się do banku po pieniądze, skąd dopiero potem udaje się do stałego miejsca pracy. Zdarzenie, któremu uległby pracownik po wejściu na teren zakładu będzie wypadkiem przy pracy. W drodze powrotnej początek drogi będzie miał miejsce z chwilą opuszczenia terenu zakładu pracy, a koniec w momencie wejścia do mieszkania.

Większe trudności rodzi problem początku i końca drogi do innych miejsc niż dom i zakład pracy. Wypadki takie wymagają indywidualnego rozpatrzenia z uwzględnieniem wszystkich aspektów. Podobnie rzecz ma się z uznaniem przerwy jako „życiowo uzasadnionej”. Dotychczasowe orzecznictwo sądowe pozwala wyodrębnić przerwy nie wywierające żadnego ujemnego wpływu na ochronę ubezpieczeniową poszkodowanego. Będą to przerwy: przymusowe np. spowodowane awarią środka komunikacji, związane np. z zakupem śniadania przed rozpoczęciem pracy, wstąpieniem do baru na obiad po zakończeniu pracy itp.
Jak daleko sięga ochrona ubezpieczeniowa, niech świadczy fakt uznania przez Sąd Najwyższy za wypadek w drodze z pracy zdarzenia, jakiemu uległa pracownica udając się wieczorem do koleżanki z pracy (wcześniej nie zastała jej w domu) w celu przekazania jej zwolnienia lekarskiego z prośbą o dostarczenie zakładowi pracy. Sąd uznał, że takie postępowanie pracownika pozostaje w związku z zatrudnieniem (wyrok SN z dnia 22 czerwca 1979 r., III PR 44/79, OSNCP 1979, nr 12, poz. 250). Nie ma też znaczenia, w jaki sposób pracownik pokonuje drogę oraz kiedy ją pokonuje.
Kilka charakterystycznych orzeczeń sądów, których analiza pozwala na przybliżenie pojęcia wypadku w drodze do pracy i z pracy:
– pracownik odbywający drogę do pracy lub z pracy własnym samochodem nie przerywa tej drogi, jeśli usuwa usterkę samochodu i w trakcie tej czynności ulega wypadkowi. Zdarzenie jest wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy, niezależnie od tego, do kogo należał teren, na którym to nastąpiło (wyrok SN z dnia 22 stycznia 1996 r., II UKN 462/97, OSNAP 1999, nr 1, poz. 23);
– przerwa w odbywaniu przez pracownika drogi z pracy do domu związana z udziałem w spotkaniu towarzyskim wyłącza możliwość uznania zdarzenia za wypadek w drodze z pracy (wyrok SN z dnia 10 grudnia 1997 r., II UKN 383/97, OSNAP 1998, nr 20, poz. 611);
– pobicie pracownicy odbywającej drogę z pracy do domu jest wypadkiem w drodze z pracy, bez względu na przyczynę pobicia (uchwała SN z dnia 7 lipca 1980 r., III UZP 9/80, OSNCP 1981, nr 5, poz. 73);
– pracownik rozpoczyna drogę do pracy po przekroczeniu progu swego mieszkania, co w przypadku zamieszkania w budynku jedno mieszkaniowym oznacza przekroczenie progu domu (wyrok SN z dnia 25 stycznia 1980 r., III URN 59/79, OSNCP 1980, nr 78, poz. 147);
– wypadek jakiemu uległ pracownik w drodze na zajęcia przewidziane programem studiów podyplomowych, na które został skierowany przez zakład pracy, jest wypadkiem w drodze do pracy (uchwała SN z dnia 23 stycznia 1979 r., III PZP 15/78, OSNC 1979, nr 7-8, poz. 140);
– wypadek pracownika wykonującego społeczną funkcję związkową, który zdarzył się w drodze z miejsca wykonywania tej funkcji do swego miejsca zamieszkania, jest wypadkiem w drodze z pracy do domu (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29 sierpnia 1996 r., III Aur 253/96, OSA 1997, z. 7-8, poz. 32);
– wypadek, któremu wracający z pracy pracownik uległ na klatce schodowej budynku wielo mieszkaniowego przed wejściem do własnego mieszkania, jest wypadkiem w drodze z pracy do domu (wyrok SN z dnia 24 stycznia 1997 r., II UKN 57/96, OSNAP 1997, nr 18, poz. 347);
– Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z dnia 28 października 1970 r., IV TR 904/70 stwierdził, że jeżeli pracownik uległ wypadkowi przy wprowadzaniu do garażu motocykla, którym wrócił z pracy, to wypadek ten należy uznać za wypadek w drodze z pracy, ponieważ zdarzył się przed przekroczeniem progu mieszkania;
– droga, którą udaje się pracownik bezpośrednio po zakończeniu pracy do byłego zakładu pracy w celu wyjaśnienia kwestii związanych z wynagrodzeniem, o wysokość którego toczy się sprawa przed Sądem pracy, może być w konkretnej sytuacji uznana za drogę z pracy do domu (wyrok SN z dnia 5 lutego 1997 r., II UKN 81/97, OSNAP 1997, nr 19, poz. 385);
– Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z 17 września 1963 r., IV TR 1451/62 stwierdził, że udanie się pracownika do pracy na późniejszą godzinę niż mu polecono, nie uzasadnia poglądu, iż taka droga do pracy nie jest objęta ochroną ubezpieczeniową. Tezę tę można rozwinąć następująco: Fakt późniejszego udania się do pracy lub wcześniejszego z niej wyjścia nie pozbawia odbywanej drogi cech drogi do pracy lub z pracy pod warunkiem, że będzie istniał związek drogi z pracą.

Całokształt spraw związanych z prowadzeniem postępowania powypadkowego określa rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 24 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad oraz trybu uznawania zdarzenia za wypadek w drodze do pracy lub z pracy, sposobu jego dokumentowania, wzoru karty wypadku w drodze do pracy lub z pracy oraz terminu jej sporządzenia (Dz. U. Nr 237, poz. 2015) – dalej r.w.p.
Zgodnie z powyższym rozporządzeniem uznanie zdarzenia za wypadek następuje na podstawie:
1) oświadczenia poszkodowanego, członka jego rodziny lub świadków - co do czasu, miejsca i okoliczności zdarzenia;
2) informacji i dowodów pochodzących od podmiotów badających okoliczności i przyczyny zdarzenia lub udzielających poszkodowanemu pierwszej pomocy;
3) ustaleń sporządzającego kartę.
Po ustaleniu okoliczności i przyczyn zdarzenia sporządza się kartę wypadku nie później niż w terminie 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku. Do karty wypadku należy dołączyć oświadczenia poszkodowanego i świadków, dokumenty medyczne oraz materiały z urzędów i instytucji prowadzących dochodzenie w sprawie zdarzenia.

Dla celów porządkowych osoby sporządzające kartę wypadku mogą prowadzić rejestr tych wypadków, ujmując w nim np.;
– liczbę porządkową wypadku,
– datę i miejsce zdarzenia,
– imię i nazwisko poszkodowanego,
– krótki opis okoliczności wypadku,
– liczbę dni niezdolności do pracy.

2. Wypadki osób niebędących pracownikami
Zgodnie z postanowieniem art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322) zm.) – dalej u.w.c.z., za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas:
1) uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę pobierającą stypendium sportowe;
2) wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;
3) pełnienia mandatu posła lub senatora, pobierającego uposażenie;
4) sprawowania mandatu posła do Parlamentu Europejskiego wybranego w Rzeczypospolitej Polskiej;
5) odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy przez osobę pobierającą stypendium w okresie odbywania tego szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego w miejscu pracy na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub przez inny podmiot kierujący;
6) wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inną osobę traktować na równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni;
7) wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;
8) współpracy przy wykonywaniu pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia;
9) wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;
10) wykonywania zwykłych czynności związanych ze współpracą przy prowadzeniu działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;
11) wykonywania przez osobę duchowną czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funkcjami duszpasterskimi lub zakonnymi;
12) odbywania służby zastępczej;
13) nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy pobierających stypendium;
14) wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy;
15) pełnienia przez funkcjonariusza celnego obowiązków służbowych.

Ustalenia okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, o których mowa wyżej dokonuje w karcie wypadku:
1) podmiot wypłacający stypendium sportowe – w stosunku do pobierających te stypendia;
2) podmiot, na którego rzecz wykonywana jest odpłatnie praca w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania – w stosunku do wykonujących tę pracę na podstawie skierowania do pracy;
3) Kancelaria Sejmu w stosunku do posłów i posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych w Rzeczypospolitej Polskiej oraz Kancelaria Senatu w stosunku senatorów;
4) pracodawca, u którego osoba pobierająca stypendium odbywa staż, przygotowanie zawodowe w miejscu pracy lub szkolenie, lub jednostka, w której osoba pobierająca stypendium odbywa szkolenie – w stosunku do osoby pobierającej stypendium w okresie odbywania tego stażu, przygotowania zawodowego w miejscu pracy lub szkolenia na podstawie skierowania wydanego przez powiatowy urząd pracy lub inny podmiot kierujący;
5) spółdzielnia produkcyjna, spółdzielnia kółek rolniczych – w stosunku do członków tych spółdzielni oraz innych osób traktowanych na równi z członkiem spółdzielni, w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, wykonujących pracę na rzecz tych spółdzielni;
6) podmiot, na którego rzecz wykonywana jest praca na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia – w stosunku do wykonujących te umowy;
7) osoba wykonująca pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia – w stosunku do współpracujących z tą osobą;
8) zakład – w stosunku do prowadzących pozarolniczą działalność oraz współpracujących przy prowadzeniu takiej działalności w rozumieniu przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych;
9) właściwa zwierzchnia instytucja diecezjalna lub zakonna – w stosunku do duchownych;
10) pracodawca, u którego poborowy odbywa służbę zastępczą – w stosunku do odbywających tę służbę;
11) Krajowa Szkoła Administracji Publicznej – w stosunku do słuchaczy tej szkoły pobierających stypendium;
12) pracodawca – w stosunku do osób wykonujących pracę na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia albo umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, z którym osoby te pozostają w stosunku pracy;
13) podmiot, z którym została zawarta umowa agencyjna, umowa zlecenia lub umowa o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, albo umowa o dzieło – w stosunku do osób wykonujących umowę, jeżeli w ramach takiej umowy praca jest wykonywana na rzecz pracodawcy, z którym osoby te pozostają w stosunku pracy;
14) podmiot, w którym funkcjonariusz celny pełni służbę – w stosunku do tych funkcjonariuszy.

Zgodnie z postanowieniami r.w.p. poszkodowani zgłaszają wypadki wyżej wymienionym podmiotom. Podmioty te, dokonują kwalifikacji prawnej zdarzenia na podstawie ustalenia jego okoliczności i przyczyn, w szczególności przez:
1) zabezpieczenie miejsca wypadku w sposób pozwalający odtworzyć jego okoliczności;
2) dokonanie oględzin miejsca wypadku, stan techniczny maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadanie warunków wykonywania pracy i innych okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku;
3) przesłuchanie poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala;
4) przesłuchanie świadków wypadku;
5) zebranie innych dowodów dotyczących wypadku uznanych za niezbędne.
Stwierdzenie, że zdarzenie nie jest wypadkiem przy pracy, wymaga uzasadnienia i wskazania dowodów stanowiących podstawę takiego stwierdzenia. Po ustaleniu okoliczności i przyczyn wypadków – nie później niż w terminie 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku – podmioty, o których mowa wyżej sporządzają kartę wypadku.
Poszkodowany lub uprawniony do jednorazowego odszkodowania członek jego rodziny może zgłosić uwagi i zastrzeżenia do ustaleń zawartych w karcie wypadku, o czym zostają pouczeni przez podmiot sporządzający kartę wypadku. Niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o wypadku podmioty zobowiązane do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, powiadamiają pisemnie właściwą terenową jednostkę organizacyjną zakładu o wszczęciu postępowania powypadkowego, w którym może uczestniczyć przedstawiciel zakładu.

3. Wypadki powstałe w szczególnych okolicznościach
Zgodnie z ustawą z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. Nr 199, poz. 1674 z późn. zm.) – dalej u.w.s.o., za wypadek uzasadniający przyznanie świadczeń uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło:
1) przy ratowaniu innych osób od grożącego ich życiu niebezpieczeństwa;
2) przy chronieniu własności publicznej przed grożącą jej szkodą
3) przy udzielaniu przedstawicielowi organu państwowego lub organu samorządu terytorialnego pomocy przy spełnianiu czynności urzędowych;
4) przy ściganiu lub ujęciu osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa lub przy chronieniu innych osób przed napaścią;
5) przy wykonywaniu funkcji radnego lub członka komisji rady wszystkich jednostek samorządu terytorialnego albo przy wykonywaniu przez sołtysa czynności związanych z tym stanowiskiem;
6) przy wykonywaniu funkcji ławnika w sądzie;
7) w czasie zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych realizowanych przez jednostki organizacyjne systemu oświaty, zajęć w szkole wyższej lub zajęć na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyki przewidzianej organizacją studiów lub nauki;
8) przy pracy w Ochotniczych Hufcach Pracy na innej podstawie niż umowa o pracę;
9) przy pracy wykonywanej w ramach terapii zajęciowej w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej oraz publicznych zakładach opieki zdrowotnej;
10) przy wykonywaniu bezpośredniej ochrony przed klęskami żywiołowymi;
11) przy wykonywaniu funkcji członka komisji powołanej przez organ państwowy lub organ samorządu terytorialnego do przeprowadzenia wyborów lub referendum.

Wniosek o przyznanie świadczeń z tytułu wypadku powstałego w szczególnych okolicznościach składa osoba i ubiegająca się o te świadczenia lub jej pełnomocnik. Do wniosku należy dołączyć dokumentację wypadku.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych dokonuje oceny okoliczności i przyczyny wypadku w szczególnych okolicznościach oraz wydaje decyzję w sprawie świadczeń przewidzianych w u.w.s.o. Od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przysługuje odwołanie do właściwego sądu w terminie i według zasad określonych w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego.