Zdarza się, że sytuacja życiowa zmusza pracownika do nieco wcześniejszego zakończenia kariery zawodowej. Osoby, które wykonywały (lub wykonują) tzw. prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze są w takich przypadkach uprzywilejowane, gdyż zgodnie z przepisami ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn.: Dz. U. z 2015 r. poz. 748 z późn. zm.) mogą ubiegać się o emeryturę w wieku niższym niż pozostali pracownicy. Co jednak powinien zrobić pracownik, któremu Zakład Ubezpieczeń Społecznych odmawia przyznania prawa do takiej emerytury ze względu na brak odpowiedniej adnotacji w świadectwie pracy?

Podstawowym warunkiem przyznania ubezpieczonemu wcześniejszej emerytury z tytułu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest udowodnienie przez niego odpowiednio długiego okresu świadczenia tej pracy (na ogół co najmniej 15 lat zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy). Chodzi tu o pracę wymienioną w wykazie A lub B stanowiących załączniki do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz. U. Nr 8, poz. 43 z późn. zm.) – dalej r.w.e.p Co do zasady, okresy zatrudnienia w szczególnych warunkach przy pracach wymienionych w wykazie A lub B powinny zostać wykazane w świadectwie pracy wystawionym pracownikowi przez pracodawcę po ustaniu zatrudnienia na podstawie posiadanej dokumentacji kadrowej.

Oprócz okresów pracy w szczególnych warunkach, wykonywanej na danym stanowisku, pracodawca powinien konkretnie wskazać rodzaj pracy wymieniony w odpowiednim wykazie, dziale i pozycji r.w.e.p. Ponadto, gdy pracodawca stosował (lub stosuje) resortowe wykazy stanowisk pracy w szczególnych warunkach wydane przez właściwych ministrów, kierowników urzędów centralnych oraz centralne związki spółdzielcze dla podległych im zakładów pracy, oprócz wskazania rodzaju pracy z r.w.e.p., powinien także powołać stanowisko pracy wymienione w wykazie, dziale, pozycji i punkcie odpowiedniego zarządzenia resortowego lub uchwały. Pracodawca stosujący wskazane powyżej wykazy resortowe może również potwierdzić okres wykonywania pracy w szczególnych warunkach w świadectwie wykonywania pracy w szczególnych warunkach, wystawionego według wzoru stanowiącego załącznik do przepisów resortowych.

Zdarzają się jednak przypadki, że pracownik z niezależnych od niego względów nie posiada ani świadectwa wykonywania pracy w szczególnych warunkach, ani świadectwa pracy potwierdzającego okresy wykonywania pracy w szczególnych warunkach – a co gorsza, nie jest w stanie uzyskać takiego dokumentu, ponieważ zakład pracy np. został zlikwidowany. W takich sytuacjach ZUS może uznać zaświadczenie wystawione np. przez organ założycielski zlikwidowanego zakładu pracy (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Gospodarki, Agencję Nieruchomości Rolnych itp.) lub zakłady pracy posiadające w swoich archiwach zakładowych akta osobowe byłych pracowników, którzy odeszli z pracy przed rozpoczęciem procesu przekształceń własnościowych i restrukturyzacji, jeżeli z tych akt bezspornie wynika fakt wykonywania przez daną osobę pracy w warunkach szczególnych.

Gdyby jednak nie było możliwe udowodnienie okresów pracy w szczególnych warunkach poprzez świadectwo pracy lub wspomniane zaświadczenie, a dokumentacja osobowa potwierdzająca wykonywanie danej pracy znajdowałaby się np. w archiwum, osoba ubiegająca się o wcześniejszą emeryturę mogłaby przedstawić kserokopie tych dokumentów sporządzone i uwierzytelnione przez ten podmiot. Nie zawsze jednak dokumenty te muszą zostać uznane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

W przypadku wydania decyzji odmawiającej przyznania świadczenia ze względu na brak udokumentowanego okresu pracy w szczególnych warunkach, wnioskodawca może udowodnić ten okres w postępowaniu odwoławczym od decyzji ZUS. Wtedy sprawa wygląda nieco prościej, ponieważ sąd może przyjąć wszystkie dowody służące wyjaśnieniu, czy pracownik faktycznie wykonywał pracę w szczególnych warunkach na określonym stanowisku. Mogą to być w szczególności zeznania świadków, umowy o pracę bądź też inne dokumenty potwierdzające wykonywanie pracy w takich warunkach. Jeśli sąd uzna, że pracownik wykonywał pracę w szczególnych warunkach w odpowiednim czasie i na odpowiednim stanowisku, Zakład Ubezpieczeń Społecznych będzie zobowiązany do zmiany wydanej w sprawie decyzji odmownej.

Maciej Ambroziewicz