| Doradczynie i doradcy | Martin CARLSTEDT (z ramienia sprawozdawczyni, Grupa III) |
| Wniosek polskiej prezydencji Rady UE | Pismo z 6.9.2024 |
| Podstawa prawna | Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej |
| Sekcja odpowiedzialna | Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa |
| Data przyjęcia przez sekcję | 11.3.2025 |
| Data przyjęcia na sesji plenarnej | 26.3.2025 |
| Sesja plenarna nr | 595 |
| Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się) | 199/3/3 |
1. Wnioski i zalecenia
1.1. EKES z zadowoleniem przyjmuje nacisk, jaki UE kładzie na gotowość cywilną i zarządzanie kryzysowe, oraz wniosek ministra do spraw Unii Europejskiej Rzeczypospolitej Polskiej o sporządzenie opinii rozpoznawczej w sprawie roli i doświadczeń organizacji społeczeństwa obywatelskiego w tej dziedzinie.
1.2. EKES uznaje pilny charakter i powagę obecnego kryzysu i sytuacji w zakresie bezpieczeństwa oraz jest gotowy przedstawić punkt widzenia społeczeństwa obywatelskiego na temat kolejnych kroków, w tym poprzez opinie następcze w sprawie aspektów istotnych dla zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego.
1.3. Gotowość i odporność wymagają zmiany sposobu myślenia i wspierania kultury gotowości na wszystkich poziomach społeczeństwa i wśród wszystkich pokoleń. Podnoszenie świadomości oraz rozwijanie gotowości i odporności należy traktować priorytetowo i wzmacniać we wszystkich sektorach i na wszystkich szczeblach sprawowania rządów.
1.4. EKES podkreśla, że wszystkie inicjatywy w zakresie gotowości muszą mieć na celu utrzymanie sprawiedliwego i trwałego pokoju. Wymaga to prewencyjnego zajęcia się podstawowymi przyczynami konfliktów oraz wspierania warunków sprzyjających godności, równości szans i postępowi społecznemu. Ponadto wszystkie działania muszą być ściśle zgodne z prawem międzynarodowym, w tym z międzynarodowym prawem humanitarnym.
1.5. Gotowość cywilna zwiększa bezpieczeństwo jednostek i społeczeństw oraz odporność na poważne i szybko zmieniające się kryzysy. Solidarność, aktywne obywatelstwo oraz wzmocnienie pozycji obywateli i obywatelek leżą u podstaw działań społeczeństwa obywatelskiego. Niemniej upodmiotowienie obywateli i uwzględnienie wkładu społeczeństwa obywatelskiego nie może zwalniać UE i jej państw członkowskich z obowiązku ochrony obywateli.
1.6. Społeczeństwo obywatelskie przyjmuje różne formy w państwach członkowskich i w całejUE - od inicjatyw oddolnych po duże, nadrzędne organizacje krajowe. Należy odnotować, że wkład będzie zależał od ich misji, ról, wiedzy fachowej, zasobów i charakteru danego kryzysu. W związku z tym EKES podkreśla potrzebę wypracowania na szczeblu państw członkowskich wspólnego porozumienia między społeczeństwem obywatelskim a rządem co do roli i odpowiedzialności poszczególnych zainteresowanych stron.
1.7. EKES podkreśla, że główną rolą i wartością dodaną społeczeństwa obywatelskiego podczas kryzysów jest często kontynuowanie codziennych działań, które na różne sposoby przyczyniają się do zwiększenia gotowości cywilnej. Wkład ten jest zróżnicowany i obejmuje budowanie zaufania, zwiększanie spójności społecznej, wzmacnianie pozycji obywateli i promowanie aktywnego obywatelstwa, podnoszenie świadomości, wymianę informacji, określanie ryzyka, dotarcie do słabszych grup społecznych, mobilizację wolontariuszek i wolontariuszy, udzielanie wsparcia humanitarnego i kryzysowego oraz ochronę podstawowych praw i wolności.
1.8. EKES wzywa Komisję Europejską i państwa członkowskie do stworzenia niezbędnych warunków umożliwiających społeczeństwu obywatelskiemu uczestnictwo, wnoszenie wkładu i angażowanie się na równi z innymi zainteresowanymi stronami w kontekście rozwijania gotowości cywilnej. Społeczeństwo obywatelskie musi być w pełni włączone w unijne i krajowe inicjatywy w zakresie gotowości, w zależności od specyfiki i kompetencji. Wymaga to mechanizmów bezpiecznej, autonomicznej i interoperacyjnej wymiany informacji, wspólnych platform komunikacyjnych, skutecznej koordynacji i udziału społeczeństwa obywatelskiego w szkoleniach i ćwiczeniach.
1.9. EKES podkreśla, jak ważne jest proaktywne inwestowanie w społeczeństwo obywatelskie, aby zapewnić mu odporność i zdolność do działania w razie wystąpienia kryzysu. Inwestowanie w działania społeczeństwa obywatelskiego i wspieranie takich działań dotyczących spójności społecznej, integracji i włączenia społecznego w czasach pokoju i stabilności wzmacnia zdolność społeczeństwa obywatelskiego do reagowania w sytuacjach kryzysowych, a nawet w razie wybuchu wojny.
1.10. W związku z tym EKES z niepokojem odnotowuje kurczącą się przestrzeń dla społeczeństwa obywatelskiego i rosnące zagrożenia dla demokracji. UE i państwa członkowskie muszą zintensyfikować wysiłki na rzecz ochrony swej autonomii oraz zachowania i wzmocnienia przestrzeni dla społeczeństwa obywatelskiego, aby zapewnić mu zdolność do działania. W tym kontekście EKES ponawia apel o kompleksową strategię na rzecz dialogu obywatelskiego, która doprowadziłaby do opracowania planu działania.
1.11. EKES podkreśla znaczenie przejrzystego i spójnego publicznego finansowania gotowości społeczeństwa obywatelskiego. Obejmuje to finansowanie budowania zdolności, rozwoju infrastruktury i zwrotu kosztów pomocy humanitarnej i wsparcia kryzysowego udzielanych przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Ponadto wszelkie unijne środki finansowe przeznaczone na obronność muszą uwzględniać przepisy dotyczące obrony cywilnej i gotowości.
1.12. Ostatnie kryzysy wyeksponowały słabości jednolitego rynku. EKES zaleca zmniejszenie barier dla współpracy transgranicznej za pomocą dalszych środków ułatwiających pomoc transgraniczną, na przykład wsparcie kadrowe i materialne.
2. Kontekst i zakres opinii
2.1. Żyjemy w niepewnych czasach, charakteryzujących się coraz bardziej złożonymi i wzajemnie powiązanymi kryzysami w Europie i w jej otoczeniu. Obejmują one klęski żywiołowe, takie jak pożary roślinności i powodzie, epidemie, poważne skutki zmiany klimatu spowodowanej przez człowieka, ataki hybrydowe, terroryzm i agresję zbrojną na pełną skalę. Istnieje również potrzeba budowania zdolności do zarządzania skutkami dużych fal migracyjnych. W tym kontekście gotowość cywilna i odporność społeczna mają znaczenie większe niż kiedykolwiek.
2.2. W dniu 6 września 2024 r. minister do spraw Unii Europejskiej Rzeczypospolitej Polskiej zwrócił się do Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego z wnioskiem o wydanie opinii rozpoznawczej. We wniosku wezwano EKES do zbadania roli i doświadczeń zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego w zakresie gotowości w obliczu kryzysu.
2.3. Wniosek wpisuje się w zakres zadań Hadji Lahbib mianowanej na europejską komisarz do spraw gotowości, zarządzania kryzysowego i równości oraz w kontekst zleconego sprawozdania pt. "Safer Together: Strengthening Europe's Civilian and Military Preparedness and Readiness" 1 [Razem bezpieczniej: zwiększenie gotowości cywilnej i wojskowej Europy] ("sprawozdanie Niinisto").
2.4. Pojęcia gotowości obywateli i gotowości cywilnej są szerokie i obejmują całe społeczeństwo. Zgodnie z wnioskiem Polski i mając na uwadze wytyczne polityczne Komisji Europejskiej na lata 2024-2029 oraz sprawozdanie Niinisto, niniejsza opinia skupia się na roli zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego w obliczu kryzysu. Chociaż w sprawozdaniu Niinisto uznano społeczeństwo obywatelskie za kluczową zainteresowaną stronę, jego konkretna rola i wkład wymagają dalszej analizy. Stąd też opinia ma duże znaczenie.
2.5. W niniejszej opinii termin "gotowość cywilna" (ang. "civil preparedness") jest rozumiany jako kompleksowe, obejmujące całe społeczeństwo podejście do zagrożeń bezpieczeństwa, zakłóceń społecznych i kryzysów - od klęsk żywiołowych po działania podejmowane przez podmioty o złych zamiarach. "Gotowość obywateli" (ang. "civilian preparedness"), jak nazywa się ją w sprawozdaniu Niinisto, koncentruje się na ochronie ludności cywilnej i zapewnieniu kluczowej gotowości osób i gospodarstw domowych (ludności cywilnej). W związku z tym gotowość obywateli stanowi ważny podzbiór szerszego pojęcia gotowości cywilnej. W ramach odniesień do sprawozdania Niinisto w niniejszej opinii terminy te są jednak zasadniczo traktowane jako synonimy.
2.6. Aby zwiększyć jasność, EKES apeluje do Komisji o opracowanie wspólnego rozumienia oraz jasnych definicji pojęć dotyczących gotowości cywilnej i gotowości obywateli, a także ochrony ludności i obrony cywilnej. Na szczeblu państw członkowskich istnieją różne terminy, modele współpracy i struktury, dlatego jasna i spójna terminologia ma zasadnicze znaczenie dla wspierania ściślejszego współdziałania.
2.7. EKES opracował już szereg opinii koncentrujących się na gotowości lub związanych z nią aspektach i opinie te dotyczyły kilku obszarów określonych w sprawozdaniu Niinisto. Obejmują one takie aspekty sektorowe jak ochrona ludności, przemysł obronny, zagrożenia hybrydowe, infrastruktura krytyczna, cyberbezpieczeństwo, dezinformacja, przestrzeń kosmiczna, mobilność wojskowa, bezpieczeństwo morskie, zdrowie i bezpieczeństwo żywnościowe oraz bezpieczeństwo gospodarcze. Opinie te stanowią zatem cenny wkład z perspektywy gotowości w kontekście strategii na rzecz unii gotowości.
2.8. Obecne przepisy UE dotyczące ochrony ludności obejmują przede wszystkim Unijny Mechanizm Ochrony Ludności (UMOL), Centrum Koordynacji Reagowania Kryzysowego (ERCC) i rescEU. Ponieważ EKES opracował szereg opinii na temat tych mechanizmów 2 , w niniejszej opinii nie zostaną one omówione, ale powinny zostać poddane przeglądowi i uwzględnione w ramach oczekiwanej strategii na rzecz unii gotowości. W najnowszej opinii EKES-u oceniającej UMOL zaleca się znaczne usprawnienia i ulepszenia.
2.9. Sprawozdanie Niinisto jest kompleksowe i odnosi się do szerokiego wachlarza tematów. Chociaż niniejsza opinia koncentruje się na zorganizowanym społeczeństwie obywatelskim, EKES przewiduje potrzebę opracowania dalszych opinii w celu zbadania innych aspektów. Na przykład gotowość i odporność sektora prywatnego, w tym MŚP i przemysłu, mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia solidności i ciągłości funkcji społecznych. W sprawozdaniu Niinisto wspomina się o takich obszarach jak łańcuchy dostaw, potencjał podwójnego zastosowania, badania naukowe i innowacje w dziedzinie obronności, partnerstwa publiczno-prywatne i zamówienia publiczne, a także o potrzebie systematycznego angażowania sektora prywatnego w gotowość. EKES popiera skoncentrowanie się na tych obszarach oraz uważa, że wkład sektora prywatnego w gotowość uzasadnia przygotowanie odrębnej opinii.
2.10. Innym aspektem, który należy zbadać, jest wpływ kryzysów na pracownice i pracowników pierwszego kontaktu. Osoby te wykonują kluczowe zadania i świadczą podstawowe usługi w trudnych okolicznościach. Pandemia COVID-19 ujawniła, w jaki sposób niedobór personelu i złe warunki pracy osłabiają odporność. Wskazuje to na fakt, że inwestowanie w godne warunki pracy i aspekty społeczne ma zasadnicze znaczenie dla silnego społeczeństwa w czasie kryzysu. W sprawozdaniu Niinisto zwraca się również uwagę na niedobór wykwalifikowanej siły roboczej. W tym kontekście EKES zwraca uwagę na wartość emerytowanych specjalistek i specjalistów, takich jak byli strażacy, funkcjonariusze policji i personel ochrony zdrowia, którzy mogą okazać się niezbędni w czasie kryzysu. Zagadnienia te również zasługują na dalsze zbadanie w odrębnej opinii.
3. Kluczowe aspekty gotowości cywilnej i odporności
3.1. Obecna sytuacja kryzysowa wymaga zmiany sposobu myślenia i wspierania kultury gotowości, a także przewidywania i zapobiegania na wszystkich szczeblach społeczeństwa. Gotowość cywilna musi zasadniczo zmierzać do ochrony i utrzymania sprawiedliwego i trwałego pokoju, głęboko zakorzenionego w prawie międzynarodowym, w tym w międzynarodowym prawie humanitarnym. Wymaga to działań prewencyjnych w celu zajęcia się podstawowymi przyczynami konfliktu, a także zapewnienia rozliczalności oraz stworzenia warunków sprzyjających godności, równym szansom i postępowi społecznemu jednostek i grup w ramach społeczeństwa.
3.2. Sprawiedliwy pokój opiera się na prawie międzynarodowym, sprawiedliwości, równości i poszanowaniu praw człowieka. Trwały pokój to stan będący czymś więcej niż tylko brakiem przemocy. Odporność takiego pokoju - nie tylko osiągniętego, ale również utrzymanego w perspektywie długoterminowej - opiera się na zrównoważonym rozwoju społecznym, gospodarczym i ekologicznym oraz na demokratycznych rządach. Zorganizowane społeczeństwo obywatelskie, w tym ruch pokojowy, odgrywa w tym kontekście kluczową rolę poprzez takie działania jak rzecznictwo, rozwiązywanie konfliktów, monitorowanie i sprawozdawczość oraz wspieranie spójności społecznej i włączenia społecznego. Ponadto społeczeństwo obywatelskie jest kluczowym partnerem w skutecznym wdrażaniu agendy UE dotyczącej kobiet, pokoju i bezpieczeństwa - dba o to, by prawa, sprawczość i ochrona kobiet i dziewcząt były zawsze respektowane i gwarantowane.
3.3. EKES dostrzega, że wzmocnienie pozycji obywateli 3 będzie stanowić istotę kompleksowej gotowości w UE, niemniej podkreśla, że takie podejście nie może skutkować uchylaniem się przez UE i jej państwa członkowskie od obowiązku ochrony obywateli podczas zakłóceń społecznych lub konfliktów zbrojnych.
3.4. EKES podkreśla również znaczenie inwestycji w wysokiej jakości usługi publiczne, takie jak straż pożarna, opieka zdrowotna i inne sektory, ponieważ ich sprawne funkcjonowanie ma zasadnicze znaczenie dla gotowości, odporności i zdolności reagowania w Europie. Ponadto wysokiej jakości służby publiczne będą mogły lepiej angażować odpowiednie organizacje społeczeństwa obywatelskiego oraz sprawniej z nimi współpracować.
3.5. Przy wspieraniu gotowości cywilnej ważne jest uwzględnienie zarówno środków natychmiastowych, jak i działań długoterminowych, obejmujących nawet dziesięciolecia. Gotowość wymaga wzmocnienia pozycji obywateli i aktywnego obywatelstwa; musi zaczynać się od dzieci i uwzględniać młodych ludzi. Należy uwzględnić wychowanie obywatelskie zarówno w formalnych, jak i nieformalnych inicjatywach edukacyjnych w różnych grupach społecznych i wiekowych. Kluczowym zasobem w tym kontekście są organizacje społeczeństwa obywatelskiego, w tym partnerzy społeczni i w szczególności podmioty zajmujące się uczeniem się przez całe życie.
3.6. Strategiczne wykorzystywanie dezinformacji, propagandy i mowy nienawiści przez podmioty działające w złej wierze, zwłaszcza w mediach społecznościowych, pogłębia polaryzację i dezintegrację, osłabia odporność i rozdrabnia społeczeństwo. Wskazuje to na znaczenie wiarygodnej weryfikacji informacji, wychowania obywatelskiego, przede wszystkim umiejętności korzystania z mediów i informacji, a także forów społecznych promujących wzajemne zrozumienie i zaufanie. Wcześniejsze prace EKES-u nad dezinformacją 4 stanowią cenny wkład w te zagadnienia.
3.7. Gotowość cywilna wykracza poza granice UE - jest elementem współpracy zewnętrznej Unii, zwłaszcza w krajach sąsiadujących i kandydujących, a także na całym świecie. Należy przeanalizować dyplomację, pomoc rozwojową, stosunki handlowe i inne formy współpracy z krajami w naszym sąsiedztwie i poza nim jako zasób w kontekście budowania gotowości i odporności.
4. Wkład społeczeństwa obywatelskiego w gotowość cywilną
4.1. Społeczeństwo obywatelskie okazało się niezbędnym atutem w zaspokajaniu indywidualnych i społecznych potrzeb w czasach kryzysów i zakłóceń społecznych. Poprzez szybkie uruchamianie wsparcia, często bez pomocy państwa, społeczeństwo obywatelskie daje świadectwo leżącej u jego podstaw solidarności.
4.2. Choć nie istnieje uniwersalna definicja społeczeństwa obywatelskiego, termin ten zwykle odnosi się do wszystkich form działalności społecznej podejmowanej przez pojedyncze osoby lub grupy niezwiązane z państwem i niezarządzane przez organy państwowe. Organizacja społeczeństwa obywatelskiego to struktura, której członkowie kierują się konkretnym lub ogólnym interesem i wykorzystują procesy demokratyczne. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego obejmują np. stowarzyszenia wolontariackie, organizacje pozarządowe, organizacje lokalne i partnerów społecznych 5 .
4.3. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są zróżnicowane, mają różne cele i priorytety. Należy chronić tę autonomię, wyjątkowość i uczciwość, nawet w okresach kryzysu i zakłóceń społecznych. Niektóre organizacje społeczeństwa obywatelskiego mają szczególne funkcje i obowiązki podczas kryzysów i konfliktów zbrojnych 6 , inne realizują inicjatywy oddolne zapewniające doraźne wsparcie lokalne, jeszcze inne to organizacje ogólnokrajowe o szerokim zasięgu, związki zawodowe lub organizacje posiadające szczególną wiedzę fachową.
4.4. W związku z tym wkład różni się w zależności od kompetencji każdej organizacji i charakteru danego kryzysu. Formy współpracy z organami publicznymi będą więc również niejednorodne, gdyż odzwierciedlają tę wielorakość. Oprócz zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego także sami obywatele mogą spontanicznie i dobrowolnie udzielać niezbędnej pomocy w sytuacjach kryzysowych.
4.5. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego przyczyniają się do gotowości cywilnej i odporności przede wszystkim, gdy realizują swoje odpowiednie kompetencje i prowadzą zwykłe działania, takie jak reprezentowanie różnych grup, propagowanie podstawowych praw i wolności, świadczenie usług i wspomaganie konstruktywnych interakcji między obywatelami. Odporność tych organizacji w czasie kryzysu jest ściśle związana z ich siłą w czasach pokoju i stabilności. Historia pokazuje, że najbardziej skuteczne ruchy oporu często pojawiają się tam, gdzie społeczeństwo obywatelskie rozwijało się w czasach pokoju. W związku z tym inwestowanie w społeczeństwo obywatelskie i wspieranie go w czasach pokoju i stabilności wzmacnia jego zdolność do reagowania w czasie kryzysu, a nawet wojny.
4.6. Mimo że społeczeństwo obywatelskie jest zróżnicowane w państwach członkowskich UE ze względu na różne konteksty krajowe i historyczne, to nadal mamy do czynienia z podzielanymi wartościami i wspólnymi podstawowymi elementami. Przy tworzeniu inicjatyw w zakresie gotowości cywilnej na szczeblu UE należy uznać i uwzględnić tę różnorodność, aby zapewnić znaczące zaangażowanie.
4.7. EKES podkreśla skuteczność wykorzystania wiedzy fachowej i legitymacji społeczeństwa obywatelskiego w konkretnych kwestiach w czasie kryzysu. W kolejnych ustępach omawiamy konkretny wkład społeczeństwa obywatelskiego podczas kryzysów i występowania niekorzystnych okoliczności.
4.7.1. Budowanie zaufania i spójności społecznej
Społeczeństwo obywatelskie może pomóc zacieśnić więzi między obywatelami a władzami publicznymi poprzez propagowanie kultury wspólnej odpowiedzialności i zaufania. Zapewnia mechanizmy kontroli i równowagi, stoi na straży praworządności, zapewnia rozliczalność, promuje przejrzystość oraz zwalcza korupcję. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego, zakorzenione w społecznościach lokalnych i działające przez długi czas, budują bliskie relacje ze społeczeństwem. Dzięki mobilizowaniu i organizowaniu ludzi budują wzajemne zaufanie i spójność społeczną. Ten kapitał społeczny pozwala społecznościom szybko, trafnie i zdecydowanie reagować na przewidywane i nieoczekiwane zakłócenia.
4.7.2. Zapewnienie celu, kierunku i poczucia przynależności
Podczas kryzysów, zwłaszcza długoterminowych, pojawiają się egzystencjalne pytania dotyczące celu i poczucia przynależności. Społeczeństwo obywatelskie jako całość, w tym organizacje oparte na wartościach, wspólnoty wyznaniowe i instytucje kulturalne, zapewniają perspektywy, przestrzeń na refleksję, możliwości wyrażania obaw oraz wsparcie psychologiczne. Bycie częścią szerszego kontekstu oraz zaangażowanie we wspólne cele i wspólne działania mogą wzmocnić odporność psychiczną oraz poprawić dobrostan w warunkach poważnego stresu.
4.7.3. Podnoszenie świadomości i dzielenie się informacjami
Dzięki swojemu wyjątkowemu zasięgowi społeczeństwo obywatelskie może podnosić świadomość i przekazywać dokładne informacje oraz sprawdzone fakty. Zachowując niezależność od rządu, może zwalczać dezinformację, propagandę, polaryzację i dyskryminację poprzez opracowywanie dostępnych, istotnych pod względem kulturowym i możliwych do zrealizowania przekazów dla różnych społeczności. Jest to szczególnie ważne w sytuacji, gdy społeczeństwo obywatelskie daje głos trudno dostępnym, zmarginalizowanym grupom oraz grupom społeczeństwa, które są mniej skłonne zaufać władzom. Społeczeństwo obywatelskie odgrywa również zasadniczą rolę w informowaniu i edukowaniu obywateli w zakresie gotowości i zagrożeń dla bezpieczeństwa, np. za pośrednictwem platform uczenia się przez całe życie i uczenia się nieformalnego.
4.7.4. Wczesne ostrzeganie i określanie ryzyka
Społeczeństwo obywatelskie często funkcjonuje jako pierwsza linia ochrony i wykrywania ryzyka oraz system wczesnego ostrzegania, jeszcze przed podjęciem działań przez organy publiczne. Jest to szczególnie ważne w przypadku słabszych grup społecznych i osób zamieszkujących na obszarach oddalonych i wiejskich. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego dysponują wiedzą o sytuacji w terenie i są dobrze przygotowane do wykrywania zagrożeń oraz dokonywania dokładnych ocen w odpowiednim czasie i przekazywania ich odpowiednim organom.
4.7.5. Wzmacnianie pozycji słabszych i zmarginalizowanych grup społecznych oraz ich wspieranie
Poziomy gotowości różnią się ze względu na czynniki społeczno-gospodarcze i podatność na zagrożenia, gdyż kryzysy nie wpływają jednakowo na wszystkie grupy. Wiele organizacji społeczeństwa obywatelskiego skupia się na udzielaniu głosu słabszym i zmarginalizowanym grupom oraz opowiada się za równym dostępem do zasobów i wsparcia. Organizacje te walczą o prowadzenie polityki społecznej i gospodarczej zaradzającej słabym punktom jeszcze przed wystąpieniem kryzysu, działającej zapobiegawczo i z czasem zwiększającej odporność społeczności. Społeczeństwo obywatelskie może również zapewnić konkretne wsparcie w zakresie zwiększania gotowości cywilnej.
4.7.6. Mobilizowanie i organizowanie wolontariuszy
Społeczeństwo obywatelskie mobilizuje, organizuje i koordynuje wolontariuszy i w ten sposób pomaga społecznościom szybko działać i wzmacnia zbiorową reakcję na kryzysy. Promowanie długofalowego wolontariatu ma zasadnicze znaczenie i należy do tego zachęcać. Ponadto społeczeństwo obywatelskie może również koordynować spontaniczny wolontariat poprzez zapewnianie niezbędnej infrastruktury do wspólnych działań.
4.7.7. Udzielanie pomocy humanitarnej i wsparcie kryzysowe
Społeczeństwo obywatelskie pełni funkcję pomostu między obywatelami a agencjami rządowymi - świadczy usługi i udziela pomocy humanitarnej oraz innych rodzajów wsparcia na miejscu, np. zapewnia pierwszą pomoc i pomaga w przeprowadzaniu ewakuacji. Ta uzupełniająca rola, którą mogą również odgrywać podmioty prywatne, jest kluczowa dla zapewnienia ciągłości kluczowych usług i niezbędnego wsparcia, zwłaszcza gdy zasoby rządowe są ograniczone.
4.7.8. Odbudowa i pojednanie
Społeczeństwo obywatelskie ma kluczowe znaczenie przed kryzysami, w ich trakcie i po ich zakończeniu. W następstwie poważnego kryzysu, w tym konfliktów zbrojnych, może przyczyniać się do odbudowy społeczności, zgodnie z lokalnymi potrzebami i wartościami. Ułatwia również pojednanie poprzez wspieranie dialogu między stronami i korzysta przy tym ze swojej wiedzy fachowej, opartych na zaufaniu relacji i obecności na szczeblu lokalnym.
4.7.9. Ochrona podstawowych praw i wolności
Organizacje społeczeństwa obywatelskiego działają jako strażnicy broniący podstawowych praw, wolności i praworządności oraz zapewniający przestrzeganie konwencji międzynarodowych, nawet w niekorzystnych warunkach, w tym w trakcie konfliktów zbrojnych. W dobrze funkcjonującej demokracji organizacje społeczeństwa obywatelskiego pozostają lojalne nie wobec danego rządu czy jego organów, lecz - w granicach procedur i zasad demokratycznych - wobec własnych kompetencji, wartości i społeczności. W interesie całego społeczeństwa leży, aby społeczeństwo obywatelskie kontynuowało realizację swoich zadań w trudnych czasach. Obejmuje to organizacje promujące poglądy sprzeczne z dominującym dyskursem politycznym.
5. Określone potrzeby i proponowane działania
5.1. EKES popiera stanowisko komisarz Lahbib 7 w sprawie kompleksowego i zintegrowanego podejścia UE do zarządzania kryzysowego, z naciskiem na proaktywną i międzysektorową gotowość. Jako organ doradczy UE reprezentujący zorganizowane społeczeństwo obywatelskie EKES jest gotów przedstawić stanowisko tego społeczeństwa w kontekście opracowywania strategii na rzecz unii gotowości i związanych z tym inicjatyw.
5.2. EKES z zainteresowaniem odnotowuje, że w sprawozdaniu Niinisto uznano społeczeństwo obywatelskie za jedną z kluczowych zainteresowanych stron dla zapewnienia kompleksowej i spójnej gotowości w całej Europie. Popiera zalecane podejście do gotowości obejmujące całą administrację rządową i samorządową, całe społeczeństwo i wszystkie zagrożenia. Punktem wyjścia sprawozdania jest założenie, że gotowość polega na zaangażowaniu wszystkich odpowiednich podmiotów i zasobów, w tym społeczeństwa obywatelskiego, sektora publicznego i prywatnego oraz obywatelek i obywateli. W sprawozdaniu nie zbadano jednak w wystarczającym stopniu roli, wkładu i warunków podstawowych społeczeństwa obywatelskiego. Podkreśla to, że podczas realizacji zaleceń sprawozdania Niinisto trzeba kłaść większy nacisk na społeczeństwo obywatelskie jako na kluczową zainteresowaną stronę.
5.3. W sprawozdaniu przedstawiono szereg zaleceń dotyczących obszarów, w których społeczeństwo obywatelskie może odegrać kluczową rolę. EKES wzywa Komisję Europejską i państwa członkowskie do stworzenia warunków umożliwiających społeczeństwu obywatelskiemu pełne uczestnictwo, wnoszenie wkładu i angażowanie się na równi z innymi zainteresowanymi stronami. W tym kontekście należy respektować cechy szczególne społeczeństwa obywatelskiego i zapewnić mu odpowiednie zasoby na rzecz znaczącego zaangażowania na szczeblu unijnym, krajowym i lokalnym. Jest to szczególnie ważne z punktu widzenia przyszłej strategii na rzecz unii gotowości, mechanizmu obrony cywilnej czy potencjalnego unijnego prawa dotyczącego gotowości itp., jak zaproponowano w sprawozdaniu Niinisto.
5.4. Gotowość cywilna różni się znacznie w poszczególnych państwach członkowskich, zatem pierwszym krokiem jest wypracowanie na szczeblu państw członkowskich wspólnego zrozumienia różnych ról i obowiązków społeczeństwa obywatelskiego i sektora instytucji rządowych i samorządowych. Ponadto Komisja Europejska jest dobrze przygotowana do gromadzenia i wymiany najlepszych praktyk z państw członkowskich w zakresie skutecznej współpracy ze społeczeństwem obywatelskim. Można by to jeszcze wzmocnić poprzez mapowanie istniejących struktur, metod współpracy i badań w tej dziedzinie.
5.5. EKES podkreśla pilną potrzebę aktywnego inwestowania w społeczeństwo obywatelskie, aby zapewnić większą gotowość i zdolność do działania w przypadku wystąpienia kryzysów. Jest to ważne, ponieważ przestrzeń społeczeństwa obywatelskiego kurczy się zarówno w Europie, jak i poza nią, co udokumentowały UE i EKES 8 . UE i państwa członkowskie muszą zatem zwiększyć wsparcie dla społeczeństwa obywatelskiego na wszystkich poziomach, w tym w zakresie współpracy transnarodowej.
5.6. W tym kontekście wezwanie EKES-u do opracowania strategii na rzecz dialogu obywatelskiego, która doprowadziłaby do przygotowania planu działania 9 , ma kluczowe znaczenie dla interakcji ze społeczeństwem obywatelskim i jego angażowania. Działania te powinny zostać uzupełnione odpowiednimi strukturami dialogu na szczeblu państw członkowskich, dostosowanymi do różnorodności społeczeństwa obywatelskiego. Aby umożliwić dialog obywatelski na temat gotowości, konieczne jest zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego na poziomie zarówno strategicznym, jak i bardziej operacyjnym.
5.7. Aby zapewnić skuteczne zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego, EKES wzywa UE i państwa członkowskie do opracowania bezpiecznych, autonomicznych i interoperacyjnych mechanizmów wymiany informacji oraz wspólnych platform komunikacji między zainteresowanymi stronami, w tym społeczeństwem obywatelskim. Ponieważ informacje mogą być czasami niejawne, UE i państwa członkowskie powinny zbadać, w jaki sposób zrównoważyć wymogi bezpieczeństwa z koniecznością terminowego dostępu społeczeństwa obywatelskiego do informacji.
5.8. EKES podkreśla potrzebę skutecznej i znaczącej koordynacji na szczeblu UE i państw członkowskich w oparciu o konkretne zasoby, wiedzę fachową i perspektywy każdego podmiotu. Wkład społeczeństwa obywatelskiego często pochodzi od wielu podmiotów o zróżnicowanej wiedzy, wielkości i charakterze. Dotychczasowe kryzysy pokazują, że koordynacja jest słabym punktem, co utrudnia skuteczne przygotowanie, pomoc i wsparcie.
5.9. Aby zapewnić skuteczne zarządzanie kryzysowe, organizacje społeczeństwa obywatelskiego muszą proaktywnie planować i opracowywać własne ustalenia dotyczące gotowości na wypadek sytuacji kryzysowej, w tym dotyczące planowania ciągłości działania w odniesieniu do priorytetowych zadań, ról i obowiązków. Obejmuje to np. przegląd systemów wewnętrznych pod kątem podatności na zagrożenia oraz organizację szkoleń i ćwiczeń, a także wzmocnienie zdolności społeczeństwa obywatelskiego w zakresie cyberbezpieczeństwa.
5.10. EKES podkreśla, że wszystkie działania w zakresie reagowania kryzysowego, pomocy doraźnej i odbudowy powinny uwzględniać szczególne potrzeby kobiet i dziewcząt zgodnie z planem działania UE na rzecz kobiet, pokoju i bezpieczeństwa (2023-2027). Należy nadać priorytet pełnemu i konstruktywnemu udziałowi kobiet w podejmowaniu decyzji, ochronie kobiet i dziewcząt w sytuacjach kryzysowych oraz zapobieganiu przemocy wobec kobiet. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego odgrywają tu ważną rolę, zwłaszcza w odniesieniu do rzecznictwa i nacisków na rozliczalność.
5.11. Równie ważne jest, aby instytucje UE, w tym EKES, opracowały plany gotowości na wypadek sytuacji kryzysowej, a także plany ciągłości działania. Należy priorytetowo potraktować te pilne kwestie, a także usunąć istniejące przeszkody z myślą o nadrzędnym, kompleksowym podejściu.
5.12. Kryzysy nie dotykają wszystkich grup w takim samym stopniu, należy więc pamiętać, że osoby z niepełnosprawnościami i inne słabsze grupy są bardziej narażone na szkody i obrażenia lub odcięcie od ważnych usług w czasie kryzysu. Można temu zaradzić, uzupełniając ogólne plany gotowości o indywidualne plany gotowości. Należą do nich np. samooceny stopnia gotowości, możliwości, dostępnych zasobów i potrzeb w zakresie wsparcia. W tym kontekście kluczową rolę odgrywa społeczeństwo obywatelskie na szczeblu lokalnym i regionalnym, wraz z odpowiednimi władzami publicznymi.
5.13. Szkolenia i ćwiczenia w zakresie gotowości mają kluczowe znaczenie; istnieją już programy dla Unijnego Mechanizmu Ochrony Ludności (UMOL). W sprawozdaniu Niinisto zaproponowano ogólnounijną politykę ćwiczeń w celu wymiany informacji na temat sposobów podejścia do tej kwestii między różnymi sektorami i instytucjami, a także utworzenie ośrodka wiedzy w zakresie ćwiczeń oraz międzysektorowe szkolenia unijne. Z myślą o zapewnieniu zgodności i komplementarności między zainteresowanymi stronami należy uznać organizacje społeczeństwa obywatelskiego za jedną z głównych grup docelowych unijnych inicjatyw szkoleniowych w zakresie bezpieczeństwa, obrony i zarządzania kryzysowego, aby zagwarantować uwzględnienie konkretnych kompetencji każdej z zainteresowanych stron.
5.14. W przypadku nadzwyczajnego kryzysu lub konfliktu zbrojnego społeczeństwo obywatelskie musi działać szybko, zdecydowanie i nowatorsko. Wymaga to od społeczeństwa wykazania się pewnym stopniem akceptacji ryzyka. Zarządzanie sytuacjami w szybkim tempie, w ekstremalnych warunkach, nieuchronnie prowadzi do pewnych niedociągnięć i błędnych ocen sytuacji, pomimo dokładnego planowania i przygotowania. Wspólne rozumienie zagadnień i jasno określone mandaty pomogą zatem zmniejszyć ryzyko paraliżu w sytuacjach kryzysowych.
5.15. EKES podkreśla znaczenie przejrzystego i spójnego publicznego finansowania gotowości społeczeństwa obywatelskiego. Wymaga to, po pierwsze, długoterminowego finansowania budowania zdolności i rozwijania infrastruktury w celu zapewnienia gotowości. Po drugie, należy zapewnić dostępne i przejrzyste fundusze na pokrycie kosztów pomocy humanitarnej i wsparcia kryzysowego ponoszonych przez społeczeństwo obywatelskie i inne zainteresowane strony w związku z uzupełnianiem działań rządowych podczas szybko eskalujących kryzysów. Struktury finansowania powinny również wspierać zdolność społeczeństwa obywatelskiego do koordynowania spontanicznego wolontariatu.
5.16. W sprawozdaniu Niinisto zaproponowano europejskie ramy inwestycji w gotowość wraz ze spójnym pakietem instrumentów, a także włączenie kwestii gotowości do kolejnego budżetu UE. Zapowiedziana biała księga w sprawie przyszłości europejskiej obrony 10 będzie dotyczyć kwestii zdolności i potrzeb inwestycyjnych sektora obronnego. EKES podkreśla, jak ważne jest, by wszelkie inicjatywy unijne w zakresie finansowania obronności obejmowały również inwestycje w pokój, obronę cywilną i gotowość, z wykorzystaniem funduszy dostępnych dla społeczeństwa obywatelskiego, w tym dla partnerów społecznych. Jest to zgodne z propozycjami zawartymi w opinii rozpoznawczej ECO/655 w sprawie finansowania obronności w UE 11 . Ponadto EKES podkreśla potrzebę dalszych inwestycji społecznych, gdyż inwestowanie w spójność społeczną jest ostatecznie proaktywnym środkiem na rzecz gotowości cywilnej.
5.17. Ostatnie kryzysy wyeksponowały słabości jednolitego rynku. W sprawozdaniu Niinisto wspomniano o tym w kontekście niedawno przyjętego aktu o sytuacji nadzwyczajnej na rynku wewnętrznym i odporności rynku wewnętrznego 12 oraz zalecono obniżenie barier dla współpracy transgranicznej. EKES popiera to stanowisko i zaznacza, że w kontekście społeczeństwa obywatelskiego potrzebne są dalsze środki ułatwiające pomoc transgraniczną, np. wsparcie kadrowe i materialne. W związku z tym podkreśla również znaczenie pełnego wdrożenia wniosku dotyczącego dyrektywy w sprawie europejskich stowarzyszeń transgranicznych.
Bruksela, dnia 26 marca 2025 r.
Komitet Stały Rady Ministrów wprowadził bardzo istotne zmiany do projektu ustawy przygotowanego przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej – poinformował minister Maciej Berek w czwartek wieczorem, w programie „Pytanie dnia” na antenie TVP Info. Jak poinformował, projekt nowelizacji ustawy o PIP powinien trafić do Sejmu w grudniu 2025 roku, aby prace nad nim w Parlamencie trwały w I kwartale 2026 r.
05.12.2025
4 grudnia Komitet Stały Rady Ministrów przyjął projekt zmian w ustawie o PIP - przekazało w czwartek MRPiPS. Nie wiadomo jednak, jaki jest jego ostateczny kształt. Jeszcze w środę Ministerstwo Zdrowia informowało Komitet, że zgadza się na propozycję, by skutki rozstrzygnięć PIP i ich zakres działał na przyszłość, a skutkiem polecenia inspektora pracy nie było ustalenie istnienia stosunku pracy między stronami umowy B2B, ale ustalenie zgodności jej z prawem. Zdaniem prawników, to byłaby kontrrewolucja w stosunku do projektu resortu pracy.
05.12.2025
Przygotowany przez ministerstwo pracy projekt zmian w ustawie o PIP, przyznający inspektorom pracy uprawnienie do przekształcania umów cywilnoprawnych i B2B w umowy o pracę, łamie konstytucję i szkodzi polskiej gospodarce – ogłosili posłowie PSL na zorganizowanej w czwartek w Sejmie konferencji prasowej. I zażądali zdjęcia tego projektu z dzisiejszego porządku posiedzenia Komitetu Stałego Rady Ministrów.
04.12.2025
Prezydent Karol Nawrocki podpisał we wtorek ustawę z 7 listopada 2025 r. o zmianie ustawy o ochronie zwierząt. Jej celem jest wprowadzenie zakazu chowu i hodowli zwierząt futerkowych w celach komercyjnych, z wyjątkiem królika, w szczególności w celu pozyskania z nich futer lub innych części zwierząt. Zawetowana została jednak ustawa zakazująca trzymania psów na łańcuchach. Prezydent ma w tym zakresie złożyć własny projekt.
02.12.2025
Resort pracy nie podjął nawet próby oszacowania, jak reklasyfikacja umów cywilnoprawnych i B2B na umowy o pracę wpłynie na obciążenie sądów pracy i długość postępowań sądowych. Tymczasem eksperci wyliczyli, że w wariancie skrajnym, zakładającym 150 tys. nowych spraw rocznie, skala powstałych zaległości rośnie do ponad 31 miesięcy dodatkowej pracy lub koniecznego zwiększenia zasobów sądów o 259 proc. Sprawa jest o tyle ważna, że na podobnym etapie prac są dwa projekty ustaw, które – jak twierdzą prawnicy – mogą zwiększyć obciążenie sądów.
25.11.2025
Rada Ministrów przyjęła projekt nowelizacji ustawy o Funduszu Medycznym - poinformował w środę rzecznik rządu Adam Szłapka. Przygotowana przez resort zdrowia propozycja zakłada, że Narodowy Fundusz Zdrowia będzie mógł w 2025 r. otrzymać dodatkowo około 3,6 mld zł z Funduszu Medycznego. MZ chce również, by programy inwestycyjne dla projektów strategicznych były zatwierdzane przez ministra zdrowia, a nie jak dotychczas, ustanawiane przez Radę Ministrów. Zamierza też umożliwić dofinansowanie programów polityki zdrowotnej realizowanych przez gminy w całości ze środków Funduszu Medycznego.
19.11.2025| Identyfikator: | Dz.U.UE.C.2025.2957 |
| Rodzaj: | Opinia |
| Tytuł: | Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego - Kryzysy i zjawiska kryzysowe we współczesnej Europie a społeczeństwo obywatelskie (opinia rozpoznawcza na wniosek polskiej prezydencji Rady UE) |
| Data aktu: | 16/06/2025 |
| Data ogłoszenia: | 16/06/2025 |