Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego "Wniosek dotyczący decyzji Rady zmieniającej decyzję 2007/198/Euratom powołującą Europejskie Wspólne Przedsięwzięcie na rzecz Realizacji Projektu ITER i Rozwoju Energii Termojądrowej oraz przyznającą mu określone korzyści" [COM(2018) 445 final - 2018/0235 (NLE)].

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego "Wniosek dotyczący decyzji Rady zmieniającej decyzję 2007/198/Euratom powołującą Europejskie Wspólne Przedsięwzięcie na rzecz Realizacji Projektu ITER i Rozwoju Energii Termojądrowej oraz przyznającą mu określone korzyści"

[COM(2018) 445 final - 2018/0235 (NLE)]

(2019/C 110/25)

(Dz.U.UE C z dnia 22 marca 2019 r.)

Sprawozdawca: Ulrich SAMM

Wniosek o konsultację	Komisja Europejska, 12.7.2018
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Transportu, Energii, Infrastruktury i Społeczeństwa Informacyjnego
Data przyjęcia przez sekcję	20.11.2018
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.12.2018
Sesja plenarna nr	539
Wynik głosowania	202/0/5
(za/przeciw/wstrzymało się)

1. Wnioski i zalecenia

1.1. EKES zwraca uwagę, że osiągnięcie czystej energii ma priorytetowe znaczenie i w związku z tym energia termojądrowa uznawana jest za potencjalne długoterminowe rozwiązanie, a Europa jest liderem w rozwoju technologii syntezy jądrowej, które są bezemisyjne, zrównoważone oraz pomagają zabezpieczyć nasz koszyk energetyczny.

1.2. EKES podkreśla, że wysoki poziom inwestycji długoterminowych potrzebnych do rozwoju elektrowni termojądrowej wiąże się wciąż z pewnym ryzykiem przemysłowym, lecz w razie powodzenia budowa elektrowni termojądrowej byłaby nowym czynnikiem, który znacznie zmieniłby obecne dostawy energii i stanowiłby innowację radykalną, gdyż paliwo termojądrowe dostępne jest w dużej ilości i jest praktycznie niemożliwe do wyczerpania.

1.3. We wniosku porusza się kwestię kluczowych wyzwań dotyczących następnych WRF w zakresie utrzymania odpowiedniej dynamiki projektu ITER. Obecnie w ramach współpracy siedmiu światowych partnerów (UE, Stanów Zjednoczonych, Rosji, Japonii, Chin, Korei Południowej i Indii) w Cadarache we Francji budowany jest pierwszy reaktor termojądrowy ITER o mocy cieplnej 500 MW. Eksploatacja reaktora ma się rozpocząć w 2025 r., a od 2035 r. ma on funkcjonować z pełną wydajnością (500 MW). EKES docenia postępy osiągnięte w ostatnich latach dzięki rozwiązaniu istniejących problemów w drodze gruntownego przeglądu projektu ITER (nowa kadra kierownicza wyższego szczebla i zmieniony harmonogram podstawowy ITER).

1.4. EKES zachęca Komisję, aby wydatniej podkreśliła konieczność powiązania projektu ITER z europejskimi badaniami nad syntezą jądrową zorganizowanymi przez EUROfusion, które jest finansowane w ramach programu badawczo-szkoleniowego (EURATOM) i prowadzi wspólny europejski tokamak (JET), istotną instalację eksperymentalną w Culham w Zjednoczonym Królestwie. ITER wymaga nie tylko wybudowania, ale i gruntownego przygotowania i tylko silna europejska społeczność badawcza może utrzymać towarzyszące mu programy i przywództwo.

1.5. EKES uznaje wartość dodaną UE, którą widać po sukcesie EUROfusion. W tym programie badawczym w Europie uczestniczy zdecydowana większość państw członkowskich (z wyjątkiem Luksemburga i Malty), które wnoszą wkład w istotne projekty, dzięki czemu UE jest w tej dziedzinie światowym liderem.

1.6. EKES z zadowoleniem przyjmuje fakt, że nowy europejski plan działania na rzecz energii termojądrowej opracowany przez EUROfusion wskazuje dobrze zdefiniowane działania na rzecz powstania pierwszej elektrowni termojądrowej, polegające na intensywnym zaangażowaniu przemysłu, kształceniu naukowców i inżynierów w dziedzinie syntezy jądrowej w całej Europie oraz wzmożonej współpracy poza Europą. Zgodnie z planem działania ITER będzie rutynowo eksploatowany i osiągnie pełną wydajność w 2035 r., a w 2040 r. - na podstawie uzyskanych rezultatów - zostanie ukończony projekt i rozpocznie się budowa pierwszej elektrowni termojądrowej (DEMO), która po raz pierwszy dostarczy energię elektryczną do sieci.

1.7. EKES ma świadomość ważnych problemów związanych z ITER, które można rozwiązać tylko dzięki wykorzystaniu JET, w związku z czym ponownie wyraża obawy co do wpływu brexitu na dalsze funkcjonowanie JET. EKES jest zdania, że aby zminimalizować ryzyko związane z eksploatacją ITER i zoptymalizować plan badań dotyczących tego projektu, należy zapewnić ciągłość funkcjonowania JET (jako obiektu UE bądź wspólnego obiektu UE i Zjednoczonego Królestwa) w okresie od 2020 r. do pierwszego uruchomienia ITER, bowiem nie istnieją żadne rozwiązania alternatywne na wypadek utraty JET w tym okresie.

1.8. We wniosku Komisji przedstawiono budżet przewidziany na ITER, jednak nie poruszono w nim kwestii adekwatności budżetu potrzebnego na towarzyszący program badań nad syntezą jądrową. EKES podkreśla, że budżet przeznaczony na EUROfusion w latach 2021-2025 musi być zgodny z celami planu działania w zakresie syntezy jądrowej, w którym zasadnicze znaczenie mają prace nad ITER.

1.9. EKES wyraża zadowolenie ze znaczenia, jakie dla przemysłu i MŚP mają inwestycje w technologię syntezy jądrowej. W latach 2008-2017 Fusion for Energy przyznało w całej Europie zamówienia i dotacje o wartości około 3,8 mld EUR. Z inwestycji w działalność związaną z ITER skorzystało co najmniej 500 przedsiębiorstw, w tym MŚP, oraz ponad 70 organizacji badawczo-rozwojowych z około 20 różnych państw członkowskich UE i Szwajcarii. Ponadto strony spoza UE biorące udział w projekcie ITER zawarły również umowy z przemysłem europejskim, który wspiera produkcję ich własnych komponentów do ITER, co dodatkowo przyczynia się do tworzenia miejsc pracy i rozwoju w europejskich przedsiębiorstwach. EKES zauważa, że rozwój firm typu spin-off i transfery technologii wywierają największy wpływ na efekt netto inwestycji w ITER, przez co w innych sektorach powstają nowe możliwości działalności.

1.10. EKES wyraża przekonanie, że ogólnie europejskie badania nad syntezą jądrową, a szczególnie budowa ITER mogą służyć za wybitny przykład potencjału wspólnych europejskich projektów. Ważne jest, aby wyniki uzyskane dzięki finansowaniu i wspólnym wysiłkom na skalę europejską były przekazywane obywatelom. Zwiększy to zaufanie obywateli do nauki i badań, a także uświadomi im bardziej znaczenie Unii Europejskiej.

2. Wstęp

2.1. ITER (ang. International Thermonuclear Experimental Reactor - Międzynarodowy Eksperymentalny Reaktor Termonuklearny) jest międzynarodowym projektem współpracy naukowej zapoczątkowanym w 2005 r. między siedmioma partnerami globalnymi (stronami ITER są: UE, Stany Zjednoczone, Rosja, Japonia, Chiny, Korea Południowa i Indie). Celem projektu jest wykazanie naukowej i technologicznej możliwości zastosowania energii termojądrowej do celów pokojowych przez budowę i eksploatację pierwszego reaktora termojądrowego ITER o mocy 500 MW w Cadarache we Francji. EKES poparł już ten projekt w kilku opiniach ¹ . ITER jest kolejnym krokiem w kierunku wykorzystywania energii termojądrowej, najbardziej innowacyjnego i obiecującego źródła zrównoważonej energii, które może zaspokoić rosnące zapotrzebowanie na energię przy coraz większym udziale energii ze źródeł odnawialnych.

2.2. W 2015 r. w ramach gruntownego przeglądu projektu ITER mianowano nowych członków kierownictwa wyższego szczebla w organizacji ITER, a także w F4E. Zmieniony harmonogram podstawowy ITER został zatwierdzony przez Radę ITER w dniu 19 listopada 2016 r. Jako najwcześniejszy możliwy pod względem technicznym termin osiągnięcia pierwszej plazmy wskazano w harmonogramie grudzień 2025 r., natomiast pełną eksploatację i osiągnięcie pełnej wydajności instalacji (500 MW) z użyciem paliwa deuterowo-trytowego przewiduje się na 2035 r. Pozytywna ocena postępów w zakresie ITER w ostatnich latach została potwierdzona niezależnymi ocenami, które wskazały na stabilizację projektu i realistyczne podstawy do jego ukończenia.

2.3. Udział europejski w organizacji ITER jest realizowany przez unijną agencję wewnętrzną Fusion for Energy (F4E) z siedzibą w Barcelonie w Hiszpanii. F4E jest wspólnym przedsięwzięciem ustanowionym zgodnie z rozdziałem 5 Traktatu Euratom. Zgodnie ze statutem F4E posiada własne procedury udzielania absolutorium z wykonania budżetu przez Parlament Europejski na podstawie zalecenia Rady UE. W 2015 r. przyjęto nowe rozporządzenie finansowe F4E; odpowiedzialność za nadzór nad ITER, a tym samym nad F4E, została przeniesiona z DG RTD do DG ENER.

2.4. Oprócz budowy ITER znaczące i szerokie wsparcie naukowe dla badań nad syntezą termojądrową zapewnia program badawczo-szkoleniowy ² , który stanowi uzupełnienie ogólnego programu badawczego "Horyzont Europa" ³ . Poza klasycznymi działaniami badawczymi w dziedzinie jądrowej program ten obejmuje podstawowe działania badawcze w zakresie rozwoju energii termojądrowej, zgodnie z planem działania w zakresie badań nad syntezą termojądrową, który opisuje zoptymalizowaną ścieżkę wiodącą przez etap ITER i elektrowni demonstracyjnej (DEMO), aż po etap komercyjnego wykorzystania elektrowni termojądrowych. W planie działań w zakresie badań nad syntezą termojądrową opisano nie tylko główne potrzebne obiekty, lecz także badania, które należy przeprowadzić w celu wspierania ITER i DEMO.

2.5. Europejski plan działania w zakresie badań nad syntezą termojądrową został opracowany przez EUROfusion, podmiot odpowiedzialny za koordynację europejskich działań w dziedzinie badań nad syntezą termojądrową. To konsorcjum zrzesza 30 krajowych instytutów badawczych i około 150 uniwersytetów z 26 krajów UE oraz ze Szwajcarii i z Ukrainy. Siedziba EUROfusion znajduje się w Garching w Niemczech, natomiast sztandarowy eksperymentalny obiekt tego konsorcjum, jakim jest wspólny europejski tokamak (JET), znajduje się w Culham w Zjednoczonym Królestwie.

3. Streszczenie wniosku

3.1. Wniosek ⁴  dotyczy kluczowych wyzwań w ramach następnych WRF w zakresie utrzymania odpowiedniej dynamiki projektu, zapewnienia stałego postępu budowy i montażu oraz utrzymania zaangażowania wszystkich stron biorących udział w projekcie ITER. W celu sprostania tym wyzwaniom konieczne jest trwałe przywództwo UE nad projektem, oparte na doskonałych wynikach F4E i pełnym przestrzeganiu przez UE jej części zobowiązań w zakresie finansowania i wkładów rzeczowych.

3.2. Zasoby potrzebne Euratom do tego, aby umożliwić pomyślne ukończenie budowy obiektu i rozpoczęcie fazy eksploatacji/fazy eksperymentalnej, zostały szczegółowo opisane w komunikacie Komisji "Wkład UE w realizację zreformowanego projektu ITER" przyjętym przez Komisję w czerwcu 2017 r.

3.3. Komisja zachęca Parlament Europejski i Radę, by w wieloletnich ramach finansowych na lata 2021-2027 ustaliły, że maksymalny poziom zobowiązań Euratomu na rzecz realizacji projektu ITER będzie wynosić 6 070 000 000 EUR (według wartości bieżących). Uważa się, że jest to masa krytyczna środków potrzebnych do zapewnienia efektywności działań UE związanych z ITER, zgodna z nową podstawą dla budowy ITER. Proponowany budżet oparty jest na najwcześniejszym możliwym do osiągnięcia pod względem technicznym terminie budowy ITER przy braku nieprzewidzianych okoliczności, a zatem zakłada możliwość ograniczenia wszystkich głównych czynników ryzyka.

4. Uwagi ogólne

4.1. EKES zwraca uwagę, że zapewnienie konkurencyjności i zabezpieczenie naszych dostaw energii jest sprawą najwyższej wagi, ale ma zrównoważony charakter tylko w połączeniu z przeciwdziałaniem zmianie klimatu. Bezemisyjne i zrównoważone źródła energii mają zatem kluczowe znaczenie dla naszego dobrobytu i dobrostanu w przyszłości. Osiągnięcie czystej energii jest kwestią priorytetową i w związku z tym energia termojądrowa uznawana jest za potencjalne długoterminowe rozwiązanie, a Europa jest liderem w opracowywaniu technologii syntezy jądrowej.

4.2. EKES podkreśla, że wysoki poziom inwestycji długoterminowych potrzebnych do rozwoju elektrowni termojądrowej wiąże się wciąż z pewnym ryzykiem przemysłowym, lecz w razie powodzenia budowa elektrowni termojądrowej byłaby nowym czynnikiem, który znacznie zmieniłby obecną dostawę energii i stanowiłby innowację radykalną. Paliwo termojądrowe jest obfitym i praktycznie niewyczerpanym zasobem: tryt można wytwarzać z litu, metalu, który występuje powszechnie w skorupie ziemskiej i w wodzie morskiej, natomiast deuter znajduje się w naturalnej wodzie.

4.3. EKES pragnie zwrócić uwagę na wyraźne cechy bezpieczeństwa syntezy jądrowej w porównaniu z konwencjonalnym rozszczepieniem jądrowym. Elektrownia termojądrowa jest z natury bezpieczna: tylko kilka gramów paliwa tworzy plazmę, która szybko gaśnie w przypadku jakiejkolwiek awarii. W wyniku reakcji deuterowo-trytowej dochodzi do uwolnienia neutronów, które aktywują materiały ściany. Powstałe w ten sposób radioaktywne produkty uboczne są krótkożyciowe, zatem większość materiałów można poddać recyklingowi po pewnym czasie rozpadu i nie ma potrzeby składowania żadnych nowych odpadów jądrowych.

4.4. EKES zachęca Komisję, aby mocniej podkreśliła potrzebę powiązania projektu ITER z europejskimi badaniami nad syntezą jądrową zorganizowanymi przez EUROfusion. ITER wymaga nie tylko wybudowania, ale i gruntownego przygotowania oraz programów towarzyszących. W Europie skoordynowany program wykorzystujący JET i inne urządzenia oraz modelowanie i symulacje zapewnia pomoc w testowaniu i opracowywaniu scenariuszy eksploatacji ITER, a także w projektowaniu i optymalizacji wydajności ITER oraz projektowaniu DEMO. Eksploatacja tokamaka JET przy użyciu mieszanki deuterowo-trytowej i ściany podobnej do tej, którą zastosowano w ITER, ma kluczowe znaczenie dla przygotowania eksploatacji ITER.

4.5. EKES uznaje wartość dodaną UE wynikającą z sukcesu EUROfusion. W tym programie badawczym w Europie uczestniczy zdecydowana większość państw członkowskich (z wyjątkiem Luksemburga i Malty), które wnoszą wkład w istotne projekty, dzięki czemu UE jest w tej dziedzinie światowym liderem. Inwestycje i finansowanie badań przynoszą korzyści dla przemysłu, organizacji badawczych i uniwersytetów.

4.6. EKES wyraża przekonanie, że ogólnie europejskie badania nad syntezą jądrową, a szczególnie budowa ITER mogą służyć za wybitny przykład potencjału wspólnych europejskich projektów. Ważne jest, aby wyniki uzyskane dzięki finansowaniu i wspólnym wysiłkom na skalę europejską były przekazywane obywatelom. Zwiększy to zaufanie obywateli do nauki i badań, a także uświadomi im bardziej znaczenie Unii Europejskiej dla osiągnięcia odległego i trudnego celu, co nie byłoby możliwe przy wysiłkach i środkach finansowych jedynie poszczególnych krajów i co będzie miało istotne skutki długofalowe nie tylko z punktu widzenia technologii i przemysłu, lecz również badań naukowych, przemysłu i MŚP i wywrze duży wpływ na gospodarkę i tworzenie miejsc pracy, nawet w perspektywie krótko- i średnioterminowej.

5. Uwagi szczegółowe

5.1. EKES odnotowuje, że nowy europejski plan działania na rzecz energii termojądrowej wskazuje dobrze zdefiniowane działania na rzecz powstania pierwszej elektrowni termojądrowej, polegające na intensywnym zaangażowaniu przemysłu, kształceniu naukowców i inżynierów w dziedzinie syntezy jądrowej w całej Europie oraz wzmożonej współpracy poza Europą. Plan działania obejmuje perspektywę krótkoterminową - do rozpoczęcia eksploatacji ITER (2025 r.), średnioterminową - do czasu wprowadzenia ITER do rutynowej eksploatacji i osiągnięcia przez reaktor pełnej wydajności (2035 r.), oraz długoterminową - do powstania pierwszej elektrowni termojądrowej (DEMO), która po raz pierwszy dostarczy do sieci energię elektryczną.

5.2. ITER jest kluczowym obiektem w ramach planu działania, bowiem ma on umożliwić osiągnięcie większości ważnych celów pośrednich na drodze do energii termojądrowej. W związku z tym przeważająca większość zasobów zaproponowanych w perspektywie krótkoterminowej dotyczącej EUROfusion dotyczy projektu ITER i towarzyszącym mu eksperymentom, jednym z których jest JET: wspólny europejski tokamak w Culham w Anglii. EKES przyjmuje do wiadomości, że w ramach JET wykazano, iż budowa i eksploatacja dużej infrastruktury badawczej w dziedzinie energii termojądrowej jest wydajnym rozwiązaniem i umożliwia osiągnięcie maksymalnych korzyści naukowych i przemysłowych.

5.3. EKES popiera wniosek organizacji ITER o przekazanie cennych danych wejściowych na podstawie wyników JET w okresie poprzedzającym osiągnięcie pierwszej plazmy w ITER. Z uwagi na unikalne możliwości JET jako jedynego tokamaka, który jest zdolny do działania z wykorzystaniem trytu, zawiera materiały umieszczone w pierwszej ścianie ITER oraz umożliwia pełną obsługę zdalną, jego eksploatacja może przyczynić się do realizacji planu działania ITER, który ma na celu zmniejszenie ryzyka i kosztów oraz ograniczenie licencji operacyjnych dla ITER. Jest to szczególnie ważne z uwagi na fakt, że budżet ITER proponowany przez Komisję zakłada brak nieprzewidzianych okoliczności, a tym samym możliwość ograniczenia wszystkich głównych czynników ryzyka.

5.4. EKES ma świadomość ważnych problemów związanych z ITER, które można rozwiązać tylko dzięki wykorzystaniu JET, w związku z czym podziela obawy dotyczące wpływu brexitu na dalsze funkcjonowanie JET. EKES jest zdania, że aby zminimalizować ryzyko związane z eksploatacją ITER i zoptymalizować plan badań dotyczących tego projektu, należy zapewnić ciągłość funkcjonowania JET (jako obiektu UE bądź wspólnego obiektu UE i Zjednoczonego Królestwa) w okresie od 2020 r. do pierwszego uruchomienia ITER, bowiem nie istnieją żadne rozwiązania alternatywne na wypadek utraty JET w tym okresie.

5.5. Wniosek Komisji zawiera budżet przewidziany na ITER, jednak nie poruszono w nim kwestii adekwatności budżetu potrzebnego na towarzyszący program badań nad syntezą jądrową. Program ten został uwzględniony w osobnym wniosku ⁵ , w którym jednak z kolei nie wspomina się o potrzebach związanych z ITER. EKES podkreśla, że budżet przeznaczony na EUROfusion w latach 2021-2025 musi być zgodny z celami planu działania w zakresie syntezy jądrowej, w którym zasadnicze znaczenie mają prace nad ITER, podczas gdy konieczne jest również rozwinięcie działań związanych z projektem DEMO.

5.6. EKES wyraża zadowolenie ze znaczenia, jakie dla przemysłu i MŚP mają inwestycje w technologię syntezy jądrowej. Inwestycja UE w budowę ITER jest źródłem istotnych korzyści dla europejskiego przemysłu, a społeczność badawcza zapewnia mu możliwość angażowania się w nowatorskie prace badawczo-rozwojowe, technologiczne, projektowe i produkcyjne w zakresie komponentów ITER. Zdobywanie w ten sposób nowej wiedzy i tworzenie firm typu spin-off przyczynia się do rozwoju gospodarczego i promowania zatrudnienia. W latach 2008-2017 "Fusion for Energy" przyznała w całej Europie 839 zamówień i dotacji o wartości około 3,8 mld EUR. Z inwestycji w działalność związaną z ITER skorzystało co najmniej 500 przedsiębiorstw, w tym MŚP, oraz ponad 70 organizacji badawczo-rozwojowych z około 20 różnych państw członkowskich UE i Szwajcarii. Ponadto strony spoza UE biorące udział w projekcie ITER zawarły również umowy z przemysłem europejskim, który wspiera produkcję ich własnych komponentów do ITER, co dodatkowo przyczynia się do tworzenia miejsc pracy i rozwoju w europejskich przedsiębiorstwach.

5.7. EKES odnotowuje dostarczone przez Komisję kompleksowe informacje ⁶ , z których wynika, że rozwój firm typu spin-off i transfery technologii wywierają największy wpływ na efekt netto inwestycji w ITER. Technologie opracowywane z myślą o ITER stwarzają nowe możliwości biznesowe w innych sektorach, bowiem praca nad projektem ITER zwiększa konkurencyjność europejskich przedsiębiorstw w globalnej gospodarce, umożliwia tradycyjnym firmom wejście na rynek zaawansowanej technologii, a także oferuje europejskim sektorom zaawansowanej technologii i MŚP wyjątkową okazję do wprowadzania innowacji i opracowywania produktów przeznaczonych do eksploatacji poza dziedziną, jaką jest synteza jądrowa.

Bruksela, dnia 12 grudnia 2018 r.

	Luca JAHIER
	Przewodniczący
	Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego

1 Dz.U. C 302 z 7.12.2004, s. 27; Dz.U. C 318 z 29.10.2011, s. 127; Dz.U. C 229 z 31.7.2012, s. 60.

2 Opinia TEN/678 - "Program badawczo-szkoleniowy Euratom na lata 2021-2025", sprawozdawca: Giulia Barbucci (s. 132 niniejszego Dziennika Urzędowego).

3 Opinia INT/858 "Horyzont Europa", sprawozdawca: Lobo Xavier (Dz.U. C 62 z 15.2.2019, s. 33).

4 COM(2018) 445 final.

5 COM(2018) 437 final oraz opinia TEN/678, sprawozdawca: Giulia Barbucci (zob. przypis 2).

6 "Analiza wpływu działań realizowanych w ramach projektu ITER w UE", ENER/D4/2017-458, (2018), Trinomics (Rotterdam) i Cambridge Econometrics.

• Identyfikator: Dz.U.UE.C.2019.110.136
• Rodzaj: Opinia
• Tytuł: Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego "Wniosek dotyczący decyzji Rady zmieniającej decyzję 2007/198/Euratom powołującą Europejskie Wspólne Przedsięwzięcie na rzecz Realizacji Projektu ITER i Rozwoju Energii Termojądrowej oraz przyznającą mu określone korzyści" [COM(2018) 445 final - 2018/0235 (NLE)].
• Data aktu: 22/03/2019
• Data ogłoszenia: 22/03/2019