1. Wprowadzenie

Za datę formalnego powstania medycznej służby pracy uważa się rok 1981, kiedy to Międzynarodowa Organizacja Pracy uchwaliła Konwencję nr 155 i towarzyszące jej Zalecenie nr 164 dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w środowisku pracy.

Konwencja nałożyła na przystępujące do niej państwa obowiązek zgodnego z krajowymi warunkami oraz praktyką – po konsultacjach z reprezentatywnymi organizacjami pracodawców i pracowników – opracowanie i wprowadzenie w życie spójnych zasad przedsięwzięć w zakresie bezpieczeństwa, ochrony zdrowia pracowników i środowiska pracy, a także dokonywanie okresowych analiz funkcjonowania wprowadzonych systemów. Założony cel to „zapobieganie wypadkom oraz uszczerbkom na zdrowiu wynikającym z wykonywanej pracy, związanym z pracą lub występującym w procesie pracy, poprzez zmniejszenie [ich] w takim stopniu, w jakim jest to racjonalne i praktyczne".

Konwencja postulowała zapewnienie odpowiedniego systemu inspekcji służących kontroli przestrzegania wspomnianych wymogów, nakazując zarazem podjęcie „odpowiednich środków" w celu realizacji jej (Konwencji) postanowień.

Kolejna, uchwalona cztery lata później, Konwencja nr 161 miała już bezpośrednio w tytule „służbę medycyny pracy" i w dołączonych Zaleceniach nr 171 określiła w tej materii zadania dla administracji państwowej i przedsiębiorców.

Po dość ogólnikowych wcześniejszych stwierdzeniach Konwencja nr 161 wraz z Zaleceniami nr 171 dokładniej sformułowała oczekiwania. Mianowicie chodziło w niej o stworzenie instytucji „nadzoru medycznego nad zagrożeniami dla zdrowia w miejscu pracy", nad „czynnikami mogącymi mieć ujemny wpływ na zdrowie pracowników", nad „zdrowiem pracowników".

Do dziś najistotniejsze są, statuujące współczesną służbę medycyny pracy, artykuły 11 i 12 Zalecenia. Zgodnie z nimi „kontrola zdrowia pracowników – na zasadach określonych przez właściwe [krajowe] władze – powinna obejmować:
– ocenę stanu zdrowia pracowników przed ich zatrudnieniem na określonych stanowiskach, które mogą stwarzać zagrożenie dla ich zdrowia bądź zdrowia innych osób;
– ocenę stanu zdrowia, dokonywaną w regularnych odstępach w czasie zatrudnienia, które wiąże się z narażeniem na czynniki ryzyka;
– ocenę stanu zdrowia po ponownym podjęciu pracy po dłuższej nieobecności, spowodowanej powodami zdrowotnymi, dla ochrony pracownika i określenia jego przydatności lub potrzeby medycznej bądź zawodowej rehabilitacji;
– ocenę stanu zdrowia pracownika w chwili – i zaraz po niej – zakończenia pracy na stanowisku związanym z zagrożeniem mogącym spowodować pogorszenie stanu zdrowia lub przyczynić się do pogorszenia w przyszłości".
W dość bezosobowych („właściwe władze") postanowieniach Konwencji czy Zalecenia pojawia się w końcu konkretna osoba, mianowicie lekarza „sprawującego opiekę nad pracującymi" i współdziałającego:
– ze służbami zajmującymi się bezpieczeństwem pracowników w przedsiębiorstwie;
– z różnymi działami lub jednostkami organizacyjnymi przedsiębiorstwa w celu udzielania im pomocy w opracowywaniu oraz wcielaniu w życie odpowiednich procedur zapobiegawczych;
– z działem personalnym i innymi zainteresowanymi działami;
– z przedstawicielami pracowników w przedsiębiorstwie [związkowcami], jak również z ich przedstawicielami ds. bezpieczeństwa i z komisją bezpieczeństwa i higieny pracy.

2. Służba medycyny pracy

W Polsce służbę medycyny pracy w zbliżonym do zalecanego w Konwencji i Zasadach nowoczesnym kształcie powołano ustawą z dnia 27 czerwca 1997 r. o służbie medycyny pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 125, poz. 1317 z późn. zm.) – dalej u.s.m.p. Jej art. 1 ust. 1–3 stanowi: „W celu ochrony zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków środowiska pracy i sposobem jej wykonywania oraz sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi, w tym kontroli zdrowia pracujących, tworzy się służbę medycyny pracy" (ust. 1). „Systematyczna kontrola zdrowia pracujących, prowadzona także w celu aktywnego oddziaływania na poprawę warunków pracy przez pracodawcę i ograniczania w ten sposób ryzyka zawodowego, obejmuje procedury i badania służące ocenie zdrowia pracujących ukierunkowanej na identyfikowanie tych elementów stanu zdrowia, które pozostają w związku przyczynowym z warunkami pracy" (ust. 2). „W ramach kontroli zdrowia osoby pracujące otrzymują informacje i wskazania lekarskie odnośnie do sposobów zapobiegania niekorzystnym zmianom w stanie zdrowia" (ust. 3).

Zgodnie z art. 2 u.s.m.p. zadania służby medycyny pracy wykonują: lekarze, pielęgniarki, psychologowie i inne osoby o kwalifikacjach zawodowych niezbędnych do wykonywania wielodyscyplinarnych zadań tej służby. Najważniejszym ogniwem spośród wyżej wymienionych są lekarze, jednak nie tylko ze względu na liczbę – szacowaną przez Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego na ok. 1800, a przez Naczelną Izbę Lekarską na ok. 1600, przy jednoczesnej sporej fluktuacji – ale przede wszystkim na ich odpowiedzialności oraz szerokie gremium poddane ich zawodowej pieczy. Tak zatem pod pojęciem profilaktycznej opieki zdrowotnej należy rozumieć ogół działań zapobiegających powstawaniu i szerzeniu się niekorzystnych skutków zdrowotnych, które w sposób bezpośredni lub pośredni mają związek z warunkami albo charakterem pracy (art. 4 u.s.m.p.). Katalog zadań służby medycyny pracy został zawarty w art. 6 u.s.m.p., nie należy go jednak traktować jako zamkniętego.

Zgodnie z art. 4 u.s.m.p. pod pojęciem pracodawcy należy rozumieć jednostkę organizacyjną, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osobę fizyczną – jeżeli podmioty te zatrudniają pracowników – lub będący odpowiednikiem pracodawcy podmiot stosunku służbowego.

Z kolei przez pojęcie pracowników i osób pod omawianym zrównanych z nimi w prawach w kontekście służby medycyny pracy należy rozumieć (art. 5 ust. 1 u.s.m.p.):

1) pracowników;

2) osoby pozostające w stosunku służbowym;

3) osoby wykonujące pracę na podstawie umowy o pracę nakładczą;

4) kandydatów do szkół ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych lub wyższych, uczniów tych szkół oraz studentów, którzy w trakcie praktycznej nauki zawodu są narażeni na działanie czynników szkodliwych, uciążliwych lub niebezpiecznych dla zdrowia;

5) uczestników studiów doktoranckich, którzy w trakcie studiów są narażeni na działanie czynników szkodliwych, uciążliwych lub niebezpiecznych dla zdrowia;

6) osoby świadczące pracę w czasie odbywania kary pozbawienia wolności w zakładach karnych, przebywania w aresztach śledczych lub wykonujących pracę w ramach kary ograniczenia wolności.
Obowiązek objęcia profilaktyczną opieką zdrowotną spoczywa na pracodawcach oraz innych podmiotach zatrudniających bądź uczących (art. 5 ust. 2 u.s.m.p.), względnie zrównanych w prawach z pracownikami. Pracodawcy mają obowiązek zapewnić zatrudnionym „bezpieczne i higieniczne warunki pracy" (art. 15 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy, tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm., dalej k.p.) – jest to jedna z podstawowych zasad prawa pracy.

W interesującym nas zakresie oznacza to, że pracodawca ma obowiązek zorganizować na swój koszt i w specjalnym trybie pakiet usług służby medycyny pracy, zgodnie z przepisami k.p., innych ustaw oraz przepisów wykonawczych. Jego cechą jest bezwzględny charakter obowiązywania, od którego nie można się ani uchylić (np. z uwagi na trudności finansowe przedsiębiorstwa), ani odwołać. Taki obowiązek wynika bezpośrednio z samej ustawy i nie musi być poprzedzony wydaniem decyzji administracyjnej. W konsekwencji nie służy od niego odwołanie do żadnej wyższej instancji. Ustawodawca przewidział wobec pracodawcy za zlekceważenie powyższego obowiązku karę grzywny od 1000 zł do 30.000 zł (art. 283 § 1 k.p.). Również pracownik lekceważący przepisy nakazujące mu – w określonych okolicznościach – poddanie się badaniom i ocenom ze strony służby medycyny pracy może być ukarany upomnieniem lub naganą, o których mowa w art. 108 k.p. Może dojść nawet do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika, o którym mowa w art. 52 § 1 k.p.

3. Zadania służby medycyny pracy

Szczególnie ważnym ogniwem w łańcuchu świadczeń na rzecz pracowników i pracodawców ze strony służby medycyny pracy jest lekarz medycyny pracy (zwany profilaktykiem).
Zgodnie z art. 6 u.s.m.p. służba medycyny pracy jest właściwa do realizowania zadań z zakresu:

1) ograniczania szkodliwego wpływu pracy na zdrowie, w szczególności przez:
a) współdziałanie z pracodawcą w procesach rozpoznawania i oceny czynników występujących w środowisku pracy oraz sposobów wykonywania pracy mogących mieć ujemny wpływ na zdrowie,
b) współdziałanie z pracodawcą w procesach rozpoznawania i oceny ryzyka zawodowego w środowisku pracy oraz informowanie pracodawców i pracujących o możliwości wystąpienia niekorzystnych skutków zdrowotnych będących jego następstwem,
c) udzielanie pracodawcom i pracującym porad w zakresie organizacji pracy, ergonomii, fizjologii i psychologii pracy;
2) sprawowania profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi, w szczególności przez:
a) wykonywanie badań wstępnych, okresowych i kontrolnych przewidzianych w kodeksie pracy,
b) orzecznictwo lekarskie do celów przewidzianych w kodeksie pracy i w przepisach wydanych na jego podstawie,
c) ocenę możliwości wykonywania pracy lub pobierania nauki uwzględniającą stan zdrowia i zagrożenia występujące w miejscu pracy lub nauki,
d) prowadzenie działalności konsultacyjnej, diagnostycznej i orzeczniczej w zakresie patologii zawodowej,
e) prowadzenie czynnego poradnictwa w stosunku do chorych na choroby zawodowe lub inne choroby związane z wykonywaną pracą,
f) wykonywanie szczepień ochronnych, o których mowa w art. 20 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234, poz. 1570),
g) monitorowanie stanu zdrowia osób pracujących zaliczanych do grup szczególnego ryzyka, a zwłaszcza osób wykonujących pracę w warunkach przekroczenia normatywów higienicznych, młodocianych, niepełnosprawnych oraz kobiet w wieku rozrodczym i ciężarnych,

h) wykonywanie badań umożliwiających wczesną diagnostykę chorób zawodowych i innych chorób związanych z wykonywaną pracą;

3) prowadzenia ambulatoryjnej rehabilitacji leczniczej, uzasadnionej stwierdzoną patologią zawodową;

4) organizowania i udzielania pierwszej pomocy medycznej w nagłych zachorowaniach i wypadkach, które wystąpiły w miejscu pracy, służby lub pobierania nauki;

5) inicjowania i realizowania promocji zdrowia, a zwłaszcza profilaktycznych programów prozdrowotnych, wynikających z oceny stanu zdrowia pracujących;

6) inicjowania działań pracodawców na rzecz ochrony zdrowia pracowników i udzielania pomocy w ich realizacji, a w szczególności w zakresie:
a) informowania pracowników o zasadach zmniejszania ryzyka zawodowego,
b) wdrażania zasad profilaktyki zdrowotnej u pracowników należących do grup szczególnego ryzyka,
c) tworzenia warunków do prowadzenia rehabilitacji zawodowej,
d) wdrażania programów promocji zdrowia,
e) organizowania pierwszej pomocy przedmedycznej;

7) prowadzenia analiz stanu zdrowia pracowników, a zwłaszcza występowania chorób zawodowych i ich przyczyn oraz przyczyn wypadków przy pracy;

8) gromadzenia, przechowywania i przetwarzania informacji o narażeniu zawodowym, ryzyku zawodowym i stanie zdrowia osób objętych profilaktyczną opieką zdrowotną.

Służba medycyny pracy, wykonując swoje zadania, współdziała z:
1) pracodawcami i ich organizacjami;

2) pracownikami i ich przedstawicielami, a zwłaszcza ze związkami zawodowymi;

3) lekarzami udzielającymi pracującym świadczeń z zakresu podstawowej opieki zdrowotnej;

4) Zakładem Ubezpieczeń Społecznych, Kasą Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i Pełnomocnikiem Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych, zespołami do spraw orzekania o niepełnosprawności oraz Narodowym Funduszem Zdrowia;

5) Państwową Inspekcją Pracy, Państwową Inspekcją Sanitarną oraz innymi organami nadzoru i kontroli warunków pracy;

6) jednostkami badawczo-rozwojowymi, szkołami wyższymi oraz innymi organizacjami i instytucjami, których działalność służy ochronie zdrowia pracujących.

Współdziałanie z pracodawcami i ich organizacjami oraz z pracownikami i ich przedstawicielami polega w szczególności na:

1) bieżącej wzajemnej wymianie informacji o zagrożeniach zdrowia występujących na stanowiskach pracy i przedstawianiu wniosków zmierzających do ich ograniczenia lub likwidacji;

2) uczestniczeniu w inicjatywach prozdrowotnych na rzecz pracujących, zwłaszcza dotyczących realizacji programów promocji zdrowia;

3) dokonywaniu wyboru form opieki zdrowotnej i programów ich wdrażania, odpowiednich do rodzaju zakładu pracy i występujących w nim zagrożeń zawodowych.

Współdziałanie z lekarzami, którzy sprawują podstawową opiekę zdrowotną nad pracownikami, polega w szczególności na wymianie informacji o stanie zdrowia tych pacjentów, w tym zwłaszcza o chorobach mogących mieć związek z zagrożeniami zawodowymi lub sposobem wykonywania pracy.
(...)

Fragment komentarza zamieszczonego w całości w publikacji Serwis Prawo i Zdrowie