Wstęp
Zgodnie z art. 2 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 223, poz. 1458) – dalej u.p.s. – przepisy ustawy stosuje się do pracowników zatrudnionych w:
– urzędach marszałkowskich oraz wojewódzkich samorządowych jednostkach organizacyjnych;
– starostwach powiatowych oraz powiatowych jednostkach organizacyjnych;
– urzędach gmin, w jednostkach pomocniczych gmin oraz w gminnych jednostkach i zakładach budżetowych;
– biurach (ich odpowiednikach) związków jednostek samorządu terytorialnego oraz zakładów budżetowych utworzonych przez te związki;
– biurach (ich odpowiednikach) jednostek administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego.
Zgodnie z art. 26 u.p.s., małżonkowie oraz osoby pozostające ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia włącznie lub powinowactwa pierwszego stopnia oraz w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli nie mogą być zatrudnieni w gminnych jednostkach, jeżeli powstałby między tymi osobami stosunek bezpośredniej podległości służbowej.

Osoby spokrewnione albo spowinowacone nie mogą pracować w tej samej jednostce samorządowej tylko wtedy, gdy między nimi istnieje stosunek bezpośredniej podległości służbowej. Określenie to jest pojęciem nieostrym, zaś ocena, czy taka podległość istnieje, należy do pracodawcy samorządowego.
Niewątpliwie za bezpośrednią podległość służbową należy uznać sytuację, w której kierownik urzędu podejmuje na bieżąco, w toku codziennej pracy, decyzje o zakresie obowiązków podwładnego.
Przepisy ustawy o pracownikach samorządowych zabraniają takiego bezpośredniego związku między:
– małżonkami,
– osobami pozostającymi w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia włącznie (dziadkowie, rodzice, dzieci, wnuki, rodzeństwo, kuzyni),
– w stosunku powinowactwa pierwszego stopnia,
– przysposobienia,
– opieki lub kurateli.

Zakaz ma charakter bezwzględny, dlatego też trzeba go przestrzegać na każdym etapie. Działa on bowiem bez względu na rodzaj spraw załatwianych przez zatrudnionego. Nie pozwala również na powstanie, choćby okresowej, bezpośredniej podległości służbowej między wskazanymi osobami, tak orzekł Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 8 maja 1992 r. (wyrok NSA z dnia 8 maja 1992 r., II SA 403/92, OwSS 1994, nr 1, poz. 20). Zgodnie z tym wyrokiem wykluczona jest zależność służbowa powstała wskutek:
– nawiązania nowego stosunku pracy,
– kontynuowania istniejącego stosunku pracy, np. po przeniesieniu jednego z małżonków na drugie stanowisko.
Szkoła, dla której organem prowadzącym jest jednostka samorządu terytorialnego należy do kręgu pracodawców wymienionych w ustawie o pracownikach samorządowych, jednak przepis ustawy nie znajduje zastosowania do pracowników przytoczonych jednostek, jeżeli ich status prawny określają odrębne przepisy (art. 3 u.p.s.).

1. Podległość służbowa nauczycieli
Status nauczycieli regulowany jest ustawą z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) – dalej KN. Z kolei status dyrektora szkoły regulują przepisy ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn.: Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 z późn. zm.) – dalej u.s.o. Zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 1 u.s.o. działalnością szkoły kieruje dyrektor szkoły. Tak więc to dyrektor szkoły jest kierownikiem zakładu pracy dla zatrudnionych w szkole nauczycieli i pracowników niebędących nauczycielami. W związku z tym to on decyduje w sprawach zatrudniania i zwalniania nauczycieli oraz innych pracowników szkoły.
W przypadku szkół stosunek podległości zachodzić będzie więc właśnie między dyrektorem szkoły a nauczycielami, pracownikami sekretariatu czy administracji. Podległości takiej nie musi być jednak między dyrektorem szkoły a personelem sprzątającym (jeżeli na przykład w szkole utworzone zostało stanowisko kierownika administracyjnego). Wówczas to on a nie dyrektor szkoły będzie bezpośrednim przełożonym personelu sprzątającego.
Jednak w odniesieniu do nauczycieli (w tym również dyrektora szkoły) nie znajdą zastosowania przepisy ustawy o pracownikach samorządowych. Przepisy karty nauczyciela oraz ustawy o systemie oświaty. nie zawierają unormowań dotyczących zakazu zatrudniania w jednej szkole małżonków lub krewnych i pozostawania tych osób w stosunku bezpośredniej podległości.

Przykład 1
Czy przez zatrudnienie syna dyrektora szkoły zgodnie z jego kwalifikacjami, pozytywną opinią rady pedagogicznej i pozytywną opinią kuratora oświaty złamane zostało prawo?
Każdy nauczyciel (również syn dyrektora szkoły), który posiada kwalifikacje do nauczania określonych przedmiotów w danym typie szkoły może zostać w niej zatrudniony. Zakaz zatrudniania małżonka oraz osób pozostających ze sobą w stosunku pokrewieństwa do drugiego stopnia włącznie lub powinowactwa pierwszego stopnia oraz w stosunku przysposobienia, opieki lub kurateli w przypadku nauczycieli nie ma w tej sytuacji zastosowania. Dyrektor szkoły postąpiłby niezgodnie z przepisami tylko wówczas, gdyby zatrudnił syna na stanowisku innym niż stanowisko nauczyciela.

Przykład 2
W jednej jednostce oświatowej pracuje małżeństwo. On jest dyrektorem jednostki, natomiast ona podległym nauczycielem. Czy taka sytuacja może mieć miejsce i czy nie ma żadnych przeciwwskazań co do podległości, stronniczości: pracodawca – pracownik?
Nie ma przeszkód, by w szkole, w której jeden z małżonków jest nauczycielem i zajmuje stanowisko dyrektora szkoły, drugi – zajmował stanowisko nauczyciela.

Przykład 3
Małżeństwo nauczycielskie z pełnymi kwalifikacjami pedagogicznymi w latach dziewięćdziesiątych podjęło zatrudnienie w tej samej szkole podstawowej mającej siedzibę na wsi. Małżeństwo to zamieszkuje również w tej samej wsi. Siedem lat temu jedno z małżonków podjęło decyzję o przystąpieniu do konkursu na stanowisko dyrektora tejże szkoły i jest dyrektorem do dnia dzisiejszego. Czy zatrudnienie dyrektora i współmałżonka w tej samej szkole, ze względu na podległość służbową, jest naruszeniem przepisów prawa?
Przepisy prawa oświatowego nie zawierają takiego zakazu, a przepisy ustawy o pracownikach samorządowych nie mają w tej sytuacji zastosowania, gdyż obaj małżonkowie nadal są nauczycielami.

Przykład 4
Czy zakaz pozostawania małżonków w stosunku bezpośredniej podległości służbowej będzie odnosił się do zatrudnionych u pracodawców samorządowych małżonków, tj. wójta danej gminy oraz dyrektora szkoły (nauczyciela) prowadzonej przez tę jednostkę samorządu terytorialnego? Czy dozwolone jest zatrudnienie w szkole prowadzonej przez jednostkę samorządu terytorialnego na stanowisku dyrektora – żony wójta gminy? Jakie są konsekwencje naruszenia ww. ustawowego zakazu?
W tym przypadku wyłączenie z art. 3 u.p.s. można zastosować tylko i wyłącznie do żony wójta, która jest nauczycielką. Natomiast już sam wójt podlega przepisom art. 26 u.p.s. Konsekwencje związane z naruszeniem tego przepisu wynikają dla pracownika samorządowego, a więc obowiązek i sankcje za jego niedopełnienie dotyczą osoby posiadającej status pracownika samorządowego – czyli w tym przypadku wójta. To właśnie on jest zobowiązany do doprowadzenia do stanu zgodnego z prawem.

Przykład 5
Czy dyrektor szkoły może zatrudnić swoją żonę nauczycielkę, która zatrudniona jest w innej szkole i jest zwolniona ze świadczenia pracy w pełnym etacie do pracy w związku zawodowym (ZNP). Nauczycielka jest przewodniczącą związku.
Opisana w ten sposób sytuacja nie jest niezgodna z przepisami prawa. Znaczenie w razie oceny konkretnego przypadku może mieć sposób wykorzystania w praktyce zwolnienia od świadczenia pracy. Dopuszczalne jest w świetle przepisów zatrudnienie przez dyrektora nauczycielki będącej jego żoną. Natomiast kwestie związane z urlopem lub zwolnieniem od świadczenia pracy w związku z pełnieniem funkcji związkowych przez pracownika unormowane są w ustawie z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 z późn. zm.) – dalej u.z.z.
Zgodnie z art. 25 u.z.z. prawo od urlopu bezpłatnego przysługuje pracownikowi, który został powołany do pełnienia z wyboru funkcji związkowej poza zakładem pracy. Natomiast art. 31 u.z.z. przyznaje prawo do zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy członkom zarządu zakładowej organizacji związkowej w okresie kadencji na jaką zostali wybrani.
Nauczycielka jest przewodniczącą ZNP, wobec czego zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy obejmować może stosunkowo niewielką liczbę godzin. Jeśli więc nauczycielka, będąc przewodniczącą zakładowej organizacji związkowej, korzysta ze zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy w zakresie kilkunastu godzin i czas ten poświęca na pracę związkową, nie ma przeciwwskazań do zatrudnienia jej w szkole, w której dyrektorem jest jej mąż.
Gdyby jednak nauczycielka uzyskała zwolnienie ze świadczenia od pracy w większym, niż to wynika z obowiązujących przepisów rozmiarze albo gdyby wykorzystywała czas owego zwolnienia nie na działalność związkową wówczas dyrektor powinien odstąpić od jej zatrudnienia.

Przykład 6
W szkole pracuje jako nauczyciel córka dyrektora szkoły. Czy podczas posiedzenia komisji egzaminacyjnej na stopień nauczyciela mianowanego w składzie komisji może zasiadać dyrektor, czy musi go ktoś zastąpić? W szkole nie ma wicedyrektora, czy może to być nauczyciel oddelegowany z tej szkoły?
Zgodnie z art. 9b ust. 1 KN warunkiem nadania nauczycielowi stopnia awansu zawodowego nauczyciela mianowanego jest zdanie egzaminu przed komisją egzaminacyjną. Dla nauczycieli ubiegających się o awans na stopień nauczyciela mianowanego komisję taką powołuje organ prowadzący szkołę/placówkę, a w jej skład wchodzi:
– przedstawiciel organu prowadzącego szkołę, jako jej przewodniczący,
– przedstawiciel organu sprawującego nadzór pedagogiczny,
– dyrektor szkoły,
– dwaj eksperci z listy ekspertów ustalonej przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania,
– na wniosek nauczyciela – przedstawiciel wskazanego we wniosku związku zawodowego.
Wobec powyższego do komisji egzaminacyjnej należy powołać dyrektora szkoły, który jednak przed przystąpieniem komisji do pracy powinien złożyć oświadczenie o istnieniu okoliczności mogących wywołać wątpliwości co do jego bezstronności w rozpatrywaniu wniosku o nadanie stopnia nauczyciela mianowanego dla danej nauczycielki. W tej sytuacji nie będzie on uczestniczył w postępowaniu egzaminacyjnym. O ile pozostali członkowie będą obecni i złożą oświadczenia o swojej bezstronności wobec nauczycielki bez dyrektora komisja może przeprowadzić egzamin. Fakt ten powinien być odnotowany w protokole z posiedzenia komisji. Tak powołana komisja i jej rozstrzygnięcie będą legalne.

2. Podległość służbowa pracowników niepedagogicznych
Zgodnie z art. 5d u.s.o. status prawny pracowników niebędących nauczycielami zatrudnionych w szkołach prowadzonych przez jednostki samorządu terytorialnego określają przepisy ustawy o pracownikach samorządowych. Zatem dyrektor szkoły postąpiłby niezgodnie z przepisami, gdyby zatrudnił w szkole na stanowisku innym niż nauczyciel osobę, której zatrudniania dotyczy zakaz z art. 26 u.p.s.