Kwalifikacje pedagogiczne nauczycieli w szkołach specjalnych

W niniejszym komentarzu zostaną omówione wymagania kwalifikacyjne stawiane osobom zatrudnionym na stanowisku nauczyciela w przedszkolach specjalnych, szkołach specjalnych, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych i specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży, a także do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim. Z problemem posiadania właściwych kwalifikacji przez daną osobę każdy dyrektor szkoły/placówki specjalnej spotyka się przede wszystkim w momencie jej zatrudniania oraz ubiegania się tej osoby o kolejny stopień awansu zawodowego. Spełnianie przez nauczycieli kwalifikacji uzależnione jest od nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć oraz typu szkoły lub placówki w jakiej są zatrudnieni. Przepisy dotyczące kwalifikacji nauczycieli nie obejmują precyzyjnie i jednoznacznie wszystkich możliwych przypadków, jakie mogą wystąpić w tym zakresie w szkołach. Zawsze, gdy to nie wynika w sposób jednoznaczny z przepisów prawnych, interpretacja posiadanych kwalifikacji przez konkretnego nauczyciela wydana przez poszczególne osoby może być różna. Tym bardziej, że wykładnie różnych instytucji w tym zakresie bywają różne. Jednak w przypadkach niejednoznacznych ostateczną decyzję o uznaniu kwalifikacji podejmuje dyrektor szkoły.

Komentarz, który został podzielony na następujące zagadnienia:
– podstawy prawne,
– kwalifikacje nauczycieli w przedszkolach specjalnych, szkołach specjalnych, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych i specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, a także do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim,
– kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela przedmiotu lub prowadzącego zajęcia w przedszkolach specjalnych, szkołach specjalnych, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych i specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży z niepełnosprawnościami innymi niż upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim,
– kwalifikacje nauczycieli języków obcych,
– kwalifikacje nauczycieli-wychowawców internatu,
– kwalifikacje nauczycieli religii,
– kwalifikacje nauczycieli-bibliotekarzy,
– kwalifikacje nauczycieli logopedów i psychologów,
– przygotowanie pedagogiczne nauczycieli,
– zbliżenie kierunku (specjalności) studiów z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć,
– dodatek za uzyskany stopień specjalizacji zawodowej,
– podsumowanie,
pozwoli każdemu dyrektorowi szkoły/placówki specjalnej na zapoznanie się z tematyką kwalifikacji pedagogicznych nauczycieli.


Podstawy prawne

Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674 z późn. zm.) stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która oprócz tego, że przestrzega podstawowych zasad moralnych oraz spełnia warunki zdrowotne niezbędne do wykonywania zawodu nauczyciela posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli i podejmuje pracę na stanowisku, do którego są to wystarczające kwalifikacje. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w drodze rozporządzenia, określa szczegółowe kwalifikacje wymagane od nauczycieli, wskazując w szczególności poziom wykształcenia i jego zakres w odniesieniu do poszczególnych typów szkół i placówek, warunki uzyskiwania kwalifikacji do nauczania języków obcych, także poprzez egzaminy znajomości języka i wykaz tych egzaminów oraz może określić szkoły i wypadki, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli, uwzględniając w szczególności potrzeby kształcenia zawodowego (art. 9 ust. 2).
Jak wynika z wyżej przedstawionych zapisów ustawy Karta Nauczyciela, generalnie pod względem kwalifikacji stanowisko nauczyciela może zajmować osoba, która posiada wyższe wykształcenie z odpowiednim przygotowaniem pedagogicznym lub ukończyła zakład kształcenia nauczycieli. Ustawodawca dopuścił jednak możliwość określenia przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania w drodze rozporządzenia szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających określonego wykształcenia.
Szczegółowe kwalifikacje wymagane od nauczycieli zostały określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 10 września 2002 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz. U. z 2002 r. Nr 155, poz. 1288 z późn. zm.).
Stawianym w rozporządzeniu wymaganiom kwalifikacyjnym podlegają nauczyciele, wychowawcy i inni pracownicy pedagogiczni zatrudnieni w przedszkolach specjalnych, szkołach specjalnych, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych i specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym oraz innymi niepełnosprawnościami, a także do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim.


Kwalifikacje nauczycieli w przedszkolach specjalnych, szkołach specjalnych, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych i specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, a także do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim

Zgodnie z § 5 ust. 1 ww. rozporządzenia, kwalifikacje do zajmowania stanowiska nauczyciela w przedszkolach specjalnych, szkołach specjalnych, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych i specjalnych ośrodkach wychowawczych dla dzieci i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, a także do prowadzenia zajęć rewalidacyjno-wychowawczych z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim posiada osoba, która:
1. legitymuje się dyplomem ukończenia studiów magisterskich na kierunku pedagogika lub pedagogika specjalna, w zakresie oligofrenopedagogiki, lub
2. legitymuje się dyplomem ukończenia studiów wyższych zawodowych:
a) na kierunku pedagogika lub pedagogika specjalna, w zakresie oligofrenopedagogiki, lub
b) w specjalności nadającej kwalifikacje do pracy z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym, lub
3. ma kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w danym typie szkoły lub rodzaju placówki:
a) w liceach ogólnokształcących, liceach profilowanych, technikach oraz szkołach policealnych, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt 3 lit. b-g ustawy o systemie oświaty legitymuje się dyplomem ukończenia:
– studiów magisterskich na kierunku zgodnym lub zbliżonym z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
– studiów magisterskich w specjalności zgodnej lub zbliżonej z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, albo
– studiów magisterskich na kierunku innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto posiada przygotowanie pedagogiczne i ukończyła studia podyplomowe z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć,
a ponadto ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie oligofrenopedagogiki,
b) w gimnazjach legitymuje się dyplomem ukończenia:
– studiów magisterskich na kierunku zgodnym lub zbliżonym z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
– studiów magisterskich w specjalności zgodnej lub zbliżonej z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, albo
– studiów magisterskich na kierunku innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto posiada przygotowanie pedagogiczne i ukończyła studia podyplomowe z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć, albo
– studiów wyższych zawodowych na kierunku (specjalności) zgodnym lub zbliżonym z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, albo
– studiów magisterskich na kierunku innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć albo dyplomem ukończenia studiów wyższych zawodowych na kierunku (specjalności) innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto posiada przygotowanie pedagogiczne i ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć,
a ponadto ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie oligofrenopedagogiki,
c) w przedszkolach, w oddziałach przedszkolnych zorganizowanych w szkołach podstawowych oraz szkołach podstawowych legitymuje się dyplomem ukończenia:
– studiów magisterskich na kierunku zgodnym lub zbliżonym z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
– studiów magisterskich w specjalności zgodnej lub zbliżonej z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
– studiów magisterskich na kierunku innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto posiada przygotowanie pedagogiczne i ukończyła studia podyplomowe z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć, lub
– studiów wyższych zawodowych na kierunku (specjalności) zgodnym lub zbliżonym z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
– studiów magisterskich na kierunku innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć albo dyplomem ukończenia studiów wyższych zawodowych na kierunku (specjalności) innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto posiada przygotowanie pedagogiczne i ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć, lub
– zakładu kształcenia nauczycieli w specjalności zgodnej z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć, albo
– zakładu kształcenia nauczycieli w specjalności innej niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto ukończyła kurs kwalifikacyjny z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć,
a ponadto ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie oligofrenopedagogiki,
d) prowadzenia praktycznej nauki zawodu w szkołach zasadniczych i średnich zawodowych, a także w zasadniczych szkołach zawodowych, liceach profilowanych, technikach i szkołach policealnych, o których mowa w art. 9 ust. 1 pkt 3 lit. a, c, d, f i g ustawy o systemie oświaty, w tym również w szkołach w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich legitymuje się dyplomem ukończenia:
– studiów magisterskich na kierunku zgodnym lub zbliżonym z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, lub
– studiów magisterskich w specjalności zgodnej lub zbliżonej z nauczanym przedmiotem lub rodzajem prowadzonych zajęć i posiada przygotowanie pedagogiczne, albo
– studiów magisterskich na kierunku innym niż nauczany przedmiot lub rodzaj prowadzonych zajęć, która ponadto posiada przygotowanie pedagogiczne i ukończyła studia podyplomowe z zakresu nauczanego przedmiotu lub rodzaju prowadzonych zajęć,
– pedagogicznego studium technicznego, lub
– posiada świadectwo dojrzałości technikum lub szkoły równorzędnej odpowiedniego kierunku - wraz z potwierdzeniem uzyskania tytułu zawodowego, zgodnego z rodzajem prowadzonych zajęć, i przygotowanie pedagogiczne, a ponadto:
– ukończyła kurs z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy,
– ma co najmniej dwuletni staż pracy w zawodzie, którego będzie nauczać, lub tytuł robotnika (pracownika) wykwalifikowanego, albo
– posiada tytuł mistrza w zawodzie, którego będzie nauczać, i przygotowanie pedagogiczne,
a ponadto ukończyła studia podyplomowe lub kurs kwalifikacyjny w zakresie oligofrenopedagogiki, albo
4. legitymuje się dyplomem ukończenia zakładu kształcenia nauczycieli w specjalności nadającej kwalifikacje do pracy z dziećmi i młodzieżą z upośledzeniem umysłowym.

Ilekroć jest mowa o zakładzie kształcenia nauczycieli, to zgodnie z § 1 pkt 5 ww. rozporządzenia należy przez to rozumieć kolegium nauczycielskie, nauczycielskie kolegium języków obcych, studium nauczycielskie, pedagogiczne studium techniczne, studium wychowania przedszkolnego lub studium nauczania początkowego. Natomiast zgodnie z § 1 pkt 2 tego rozporządzenia przez kurs kwalifikacyjny należy rozumieć kurs prowadzony przez placówkę doskonalenia nauczycieli, zakład kształcenia nauczycieli lub inną jednostkę, zgodnie z przepisami w sprawie rodzajów, zasad tworzenia, przekształcania i likwidowania oraz zasad działania placówek doskonalenia nauczycieli.