Co do zasady pracownicy przechodzą na emeryturę po osiągnięciu wymaganego wieku, który w odniesieniu do kobiet wynosi 60, a dla mężczyzn 65 lat.
Jednak określonej grupie osób - zatrudnionych w szczególnych warunkach - przyznano uprawnienie do przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym.
Ponadto nauczycielom przyznano też prawo do przejścia na emeryturę bez względu na wiek.
Aby skorzystać z jednego bądź drugiego uprawienia nauczyciele musza spełnić szereg warunków, dotyczących okresów zatrudnienia, stażu pracy w charakterze nauczyciela, czy nieuczestniczenia w Otwartym Funduszu Emerytalnym.
Niniejszy komentarz ma na celu omówienie możliwości i warunków przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym oraz bez względu na wiek.

1. Emerytura w obniżonym wieku emerytalnym
Osoby, które wykonują, bądź wykonywały pracę nauczycielską, ale nie spełniają warunków, by przejść na emeryturę bez względu na wiek, mogą skorzystać z uprawnienia do przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym. W odniesieniu do nauczycieli uprawnienie takie wynika z art. 32 ust. 3 pkt 5 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. z 2004 r. Nr 39, poz. 353, z późn. zm.).

Katalog podmiotów uprawnionych do skorzystania z prawa przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym
Zgodnie z art. 32 ust. 3 pkt 5 ww. ustawy, ubezpieczonym urodzonym przed dniem 1 stycznia 1949 r., będącym pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura obniżonym wieku emerytalnym. Za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się miedzy innymi nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących prace nauczycielską wymienioną w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (Dz. U. z 2006 r. Nr 97, poz. 674, z późn. zm.).
Katalog podmiotów uprawnionych obejmuje więc:
a) nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w:
  • publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach oraz zakładach kształcenia i placówkach doskonalenia nauczycieli,
  • zakładach poprawczych, schroniskach dla nieletnich oraz rodzinnych ośrodkach diagnostyczno- konsultacyjnych działających na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich,
  • publicznych placówkach opiekuńczo- wychowawczych oraz ośrodkach adopcyjno- opiekuńczych działających na podstawie ustawy o pomocy społecznej.
b) nauczycieli mianowanych lub dyplomowanych zatrudnionych na stanowiskach, na których wymagane są kwalifikacje pedagogiczne, w:
  • urzędach organów administracji rządowej,
  • kuratoriach oświaty,
  • specjalistycznej jednostce nadzoru,
  • Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oraz okręgowych komisjach egzaminacyjnych,
  • organach sprawujących nadzór pedagogiczny nad zakładami poprawczymi, schroniskami dla nieletnich, rodzinnych ośrodkami diagnostyczno- konsultacyjnymi oraz szkołami przy zakładach karnych,
c) nauczycieli zatrudnionych w publicznych szkołach i szkolnych punktach konsultacyjnych przy placówkach dyplomatycznych i konsularnych Rzeczypospolitej Polskiej,
d) nauczycieli zatrudnionych w:
  • przedszkolach publicznych, szkołach i placówkach publicznych prowadzonych przez osoby fizyczne oraz osoby prawne nie będące jednostkami samorządu terytorialnego,
  • przedszkolach niepublicznych, niepublicznych placówkach oraz szkołach niepublicznych o uprawnieniach szkół publicznych,
e) nauczycieli urlopowanych na podstawie przepisów ustawy o związkach zawodowych,
f) pracowników zatrudnionych u pracodawców nie wymienionych wyżej, pełniących funkcję instruktorów praktycznej nauki zawodu oraz kierowników praktycznej nauki zawodu, posiadających kwalifikacje określone dla nauczycieli praktycznej nauki zawodu oraz wykonujących pracę dydaktyczną i wychowawczą w wymiarze przewidzianym dla tych nauczycieli,
g) pracowników zatrudnionych w Ochotniczych Hufcach Pracy na stanowiskach wychowawców, pedagogów oraz na stanowiskach kierowniczych, posiadających odpowiednie kwalifikacje, przewidziane przepisami Karty Nauczyciela, wykonujących pracę dydaktyczną i wychowawczą co najmniej w połowie obowiązującego ich czasu pracy.
W doktrynie spotkać jednak można pogląd, iż prawo do skorzystania z przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym mają tylko nauczyciele wymienieni w punkcie a) w ww. katalogu podmiotów uprawnionych.

Warunki przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym
Warunki, jakie powinny zostać spełnione, aby skorzystać z tego uprawnienia zależne są od daty urodzenia podmiotów uprawnionych.
Inne bowiem warunki przewidziano dla osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r., a inne dla osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r.
Pierwsza grupa podmiotów musi spełnić łącznie trzy warunki:
- osiągnąć wiek emerytalny wynoszący odpowiednio dla kobiet 55, a dla mężczyzn 60 lat,
- posiadać okres zatrudnienia wynoszący: dla kobiet 20, a dla mężczyzn 25 lat,
- posiadać co najmniej 15 lat pracy w szczególnym charakterze.
Należy przy tym pamiętać, że praca w charakterze nauczyciela musi być przez owe 15 lat wykonywana stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Z uprawnienia do przejścia na emeryturę na powyższych zasadach będzie mogła skorzystać także osoba, której ostatnim zatrudnieniem nie było zatrudnienie w charakterze nauczyciela. Podkreślenia wymaga także fakt, że ww. warunki musiały być przez daną osobę spełnione do dnia 31 grudnia 2008 r.
Osoby urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r. już w 2008 r. osiągnęły wymagany wiek emerytalny (55 i 60 lat). Zupełnie inaczej kształtuje się kwestia osób urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r. Osoby takie bowiem wymagany wiek osiągnęły najwcześniej w dniu 1 stycznia 2009 r. Dlatego też dla tej właśnie grupy osób przewidziano szczególne warunki, których spełnienie stworzy dla nich możliwość skorzystania z prawa do przejścia na emeryturę w obniżonym wieku. Te warunki to:
- na dzień 1 stycznia 1999 r. osoby takie muszą mieć okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat w odniesieniu do kobiet oraz 25 lat w odniesieniu do mężczyzn,
- do dnia 15 stycznia 1999 r. muszą mieć co najmniej 15-letni okres pracy w charakterze nauczyciela,
- nie mogą być członkiem Otwartego Funduszu Emerytalnego, a jeśli do takowego funduszu przystąpiły - muszą złożyć wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w funduszu na dochody budżetu państwa- za pośrednictwem ZUS,
- jeśli pozostają w stosunku pracy- stosunek ten musi ulec rozwiązaniu.
Wyżej wymienione warunki pozwalają osobom należącym do drugiej grupy podmiotów uprawnionych, na przejście na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym w 2009 r. lub kolejnych latach - czyli w momencie, kiedy spełniony zostanie przez nie warunek dotyczący wymaganego wieku. Oczywiście podkreślenia wymaga fakt, że zarówno w przypadku pierwszej, jak i drugiej grupy wszystkie warunki muszą być spełnione łącznie.
Przykład 1
Barbara S. pracowała jako nauczycielka przez 18 lat, przy czym tylko 16 lat w pełnym wymiarze czasu pracy. W 2001 r. rozwiązała stosunek pracy. Od tamtej pory prowadzi wraz z mężem prywatną firmę. W listopadzie 2008 r. Barbara S. skończyła 55 lat. Nie jest członkiem OFE. Pani Barbara może obecnie przejść na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym, gdyż na dzień 31 grudnia 2008 r. spełniła wszystkie konieczne warunki.
Przykład 2
Andrzej W. w grudniu 2006 r. ukończył 60 lat. Prace nauczycielską w pełnym wymiarze czasu pracy wykonywał nieprzerwanie przez 17 lat. Obecnie pracuje, ale nie w charakterze nauczyciela. Posiada 20 lat i 9 miesięcy okresów składkowych oraz 2 lata okresów nieskładkowych. Jego łączny staż wynosi zatem 22 lata i 9 miesięcy. Do skorzystania z możliwości przejścia na emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym brakuje mu więc 2 lat i 3 miesięcy. Jeśli dopracuje brakujący okres- będzie mógł skorzystać z uprawnienia.