Polacy uczą się głównie w pracy - z innych form korzystają rzadko

Większość dorosłych Polaków rozwija swoje kompetencje głównie podczas szkoleń organizowanych przez pracodawców – zazwyczaj są to krótkie, obowiązkowe kursy w miejscu pracy. Najnowszy raport Instytutu Badań Edukacyjnych pokazuje, że udział dorosłych w różnorodnych formach edukacji pozostaje w Polsce niski, a motywacja do nauki często wynika bardziej z wymogów zawodowych niż z własnej inicjatywy.

Raport „Uczenie się dorosłych w Polsce”, przygotowany przez Instytut Badań Edukacyjnych – Państwowy Instytut Badawczy (IBE), został opracowany na podstawie Międzynarodowego Badania Umiejętności Dorosłych PIAAC 2023 (Programme for International Assessment of Adult Competencies). PIAAC to jedno z największych badań społecznych na świecie i jedyne badanie porównujące umiejętności osób dorosłych z różnych krajów. Mierzy ono umiejętności rozumienia tekstu, rozumowania matematycznego i rozwiązywania problemów. Jest koordynowane przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Jak wskazano w raporcie, wyniki PIAAC potwierdzają wzorce obserwowane w innych badaniach: Polska należy do krajów o relatywnie niskim poziomie uczestnictwa dorosłych w edukacji formalnej i pozaformalnej - uczestnictwo w nich w ostatnim roku deklaruje ok. 21–24 proc. Niższy niż przeciętnie w innych krajach jest w Polsce udział w uczeniu się nieformalnym, związanym z uczeniem się w trakcie wykonywania zadań zawodowych. Analiza wskazuje, że polski model uczenia się dorosłych charakteryzuje się niską intensywnością.

Polacy rzadko uczestniczą w edukacji formalnej i pozaformalnej

Uczestnictwo w edukacji pozaformalnej, czyli zorganizowanych działaniach edukacyjnych poza szkołą/uczelnią, jest silnie powiązane z poziomem umiejętności, wykształceniem oraz wielkością firmy, w której dana osoba pracuje. W Polsce bardziej niż w innych krajach dominują szkolenia organizowane i finansowane przez pracodawców. Szkolenia te są zazwyczaj krótkie i organizowane w miejscu pracy, a uczestnictwo w nich częściej wynika z obowiązku niż z osobistej inicjatywy. Mimo to uczestnicy aktywności szkoleniowych generalnie wysoko oceniają przydatność szkoleń w pracy. Rzadziej niż w innych krajach dotyczą one rozwoju ogólnych umiejętności cyfrowych czy językowych. Umiejętności cyfrowe są rozwijane, ale jako element szkoleń związanych z doskonaleniem innych kompetencji. Dane z badania PIAAC pokazują, że aktywność edukacyjna jest silnie powiązana z poziomem posiadanych umiejętności podstawowych. Osoby o niższych kompetencjach (szczególnie w zakresie rozumienia tekstu i rozumowania matematycznego) znacznie rzadziej biorą udział w jakichkolwiek formach uczenia się. Podobnie jak wiele innych badań, PIAAC pokazuje wyraźne zróżnicowanie szans edukacyjnych. Częściej uczą się osoby z wyższym wykształceniem, o wyższych umiejętnościach, pracujące w większych przedsiębiorstwach. Osoby z wyższym wykształceniem uczą się ponad trzykrotnie częściej niż te z wykształceniem podstawowym. W szkoleniach rzadziej uczestniczą też osoby niezatrudnione, powyżej 55. roku życia oraz z niższym kapitałem kulturowym. Motywacje do uczenia się są różne w zależności od poziomu wykształcenia i umiejętności. Osoby lepiej wykształcone częściej uczą się z chęci rozwoju i zainteresowań, podczas gdy osoby o niższych kwalifikacjach częściej wskazują obowiązkowy charakter szkoleń. Do osób biernych edukacyjnie częściej należą też osoby z niższymi umiejętnościami. Główne bariery uczestnictwa w szkoleniach i innych aktywnościach szkoleniowych to brak czasu i koszty. Największym wyzwaniem pozostaje to, że Polki i Polacy nie odczuwają potrzeby uczestnictwa w szkoleniach i mają poczucie, że ich kompetencje są wystarczające do wykonywania zadań zawodowych. Głównym powodem bierności edukacyjnej jest brak potrzeby uczenia się, co deklaruje 68 proc. dorosłych nieuczestniczących w szkoleniach. Polki i Polacy mają poczucie, że ich kompetencje są wystarczające do wykonywania zadań zawodowych. Takie podejście utrudnia zdobywanie nowych umiejętności, związanych choćby z transformacją cyfrową i zieloną gospodarką. Dostęp do nauki i postrzeganie wartości uczenia się dorosłych w Polsce są silnie związane ze strukturą społeczną i rynkiem pracy. Dla części pracowników szkolenia są przede wszystkim narzędziem do spełnienia bieżących wymagań w pracy i utrzymania pracy, podczas gdy dla innych stanowią ścieżkę do rozwoju, poszerzania horyzontów i budowania kariery. Widać to zwłaszcza u osób z wyższym wykształceniem, które znacznie częściej są ukierunkowane na rozwój i doskonalenie.

Częściej uczą się kobiety

Najczęściej uczą się, aby poszerzyć wiedzę/zainteresowania (28,5 proc.) lub ulepszyć codzienną pracę (31,6 proc.). Obowiązkowy charakter szkoleń ma dla nich znacznie mniejsze znaczenie (15 proc.). Zdaniem badaczy z Instytutu Badań Edukacyjnych analiza wyników badania pokazuje, że skuteczna polityka rozwoju kompetencji dorosłych nie może ograniczać się do finansowania szkoleń. Kluczowe znaczenie ma budowanie trwałej kultury uczenia się, wzmacnianie motywacji oraz przełamywanie barier strukturalnych – szczególnie wśród grup doświadczających wykluczenia społecznego. W obecnej edycji badania PIAAC, przeprowadzonej w latach 2022-2023, uczestniczyło 31 krajów OECD. Uczestniczyły w nim osoby w wieku 16–65 lat. Polska wraz z Włochami, Portugalią, Litwą i Chile uplasowała się grupie krajów o najniższych średnich wynikach w badaniu. W czołówce rankingu znalazły się kraje skandynawskie i Japonia. Średni wynik polskich uczestników badania w rozumieniu czytanego tekstu to 236 punktów (przy średnim wyniku dla krajów OECD wynoszącym 260 punktów), w rozumowaniu matematycznym - 239 punktów (średnia OECD - 263 punkty), w rozwiązywaniu problemów - 226 (średnia OECD - 251). W porównaniu z poprzednią edycją badania (przeprowadzoną w latach 2011-2012) Polska odnotowała jeden z największych spadków w wynikach: w rozumieniu tekstu o 31 punktów, a w rozumowaniu matematycznym o 21 punktów. Wysokie spadki odnotowano także w Korei, Litwie i Nowej Zelandii. Jak zauważają badacze z IBE, w badaniu PIAAC 2023 w Polsce odnotowano niepokojąco wysoki odsetek osób z niskimi umiejętnościami: 39 proc. uczestników badania nie rozwiązało prostych zadań mierzących rozumienie tekstu, 38 proc. zadań dotyczących umiejętności matematycznych, a 48 proc. z zakresu rozwiązywania problemów. Wskazują, że nawet biorąc pod uwagę prawdopodobne niedoszacowanie wyników, wyraźnie widać, że spora część dorosłych w Polsce nie radzi sobie z zadaniami mierzącymi umiejętności podstawowe. W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach, zaobserwowano systematyczny spadek umiejętności wraz z wiekiem, szczególnie w grupie 55-65 lat. Najlepiej w badaniu wypadły osoby najmłodsze. W większości krajów europejskich kobiety osiągnęły lepsze wyniki w rozumieniu tekstu, a mężczyźni w matematyce. W Polsce średni poziom umiejętności kobiet i mężczyzn jest podobny we wszystkich trzech badanych dziedzinach. We wszystkich krajach znacznie lepiej radziły sobie z zadaniami osoby z wyższym wykształceniem - w Polsce ich przewaga względem innych kategorii wykształcenia była największa w matematyce. (ms/PAP)