Opierając się na przepisie art. 189 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) – dalej k.p.c., pracownik może wytoczyć przeciwko pracodawcy lub jego następcy prawnemu powództwo o ustalenie, że wykonywał pracę w warunkach szczególnych. Ma bowiem interes prawny w określeniu rzeczywistej treści stosunku pracy.

Taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy m.in. w wyroku z dnia 5 grudnia 2002 r., I PKN 629/01, OSNP 2004, nr 11, poz. 194. Wspomniane powództwo wytoczone zaś przeciwko archiwum przechowującemu akta pracownicze zlikwidowanego pracodawcy – jako niedopuszczalne - zostanie odrzucone. Oceniają zasadność żądania pozwu, sąd zbada, w jakich warunkach powód rzeczywiście pracował. Postępowanie dowodowe oparte jest zwykle na dowodach z dokumentów (np. akta osobowe pracownika, schemat organizacyjny pracodawcy) oraz z zeznań świadków (np. współpracowników powoda, przełożonych czy kadrowców).

W praktyce wątpliwości budzi to, czy ustalenie w postępowaniu sądowym zatrudnienia w warunkach szczególnych jest wiążące dla ZUS, np. w kwestii przyznania emerytury. Zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. orzeczenie prawomocne wiąże nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy oraz inne organy państwowe i organy administracji publicznej, a w wypadkach w ustawie przewidzianych także inne osoby. Żaden z wymienionych podmiotów nie może negować faktu istnienia prawomocnego orzeczenia sądu i jego treści. Wyrok ustalający wykonywanie pracy w warunkach szczególnych ma walor dowodowy i powinien być brany pod uwagę przez ZUS przy postępowaniu o przyznanie emerytury w związku z pracą w warunkach szczególnych. Niemniej nie chodzi tu o całkowite związanie ZUS (wyrok SN z dnia 15 lipca 1998 r., II UKN 129/98, OSNP 1999, nr 13, poz. 437).

Źródło: Rzeczpospolita, 8 stycznia 2010 r., Ryszard Sadlik