Wybrane zagadnienia dotyczące wynagradzania nauczycieli - ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji prawnej dyrektora szkoły

Opracowanie stanowi kompendium wiedzy na temat wynagradzania nauczycieli pełniących funkcje kierownicze. Artykuł w szczególności dotyczy zasad wynagradzania w odniesieniu do wybranych składników wynagrodzenia, z uwzględnieniem specyfiki funkcji dyrektora szkoły. W materiale została zawarta analiza powstawania uprawnień nauczycieli sprawujących funkcje kierownicze do wybranych dodatków w kontekście szeroko cytowanego orzecznictwa sądów powszechnych (Sądu Najwyższego i sądów administracyjnych), jak i rozstrzygnięć nadzorczych organów nadzoru legalnościowego nad organami samorządu terytorialnego (orzeczenia wojewodów). Opracowanie skierowane jest przede wszystkim do nauczycieli dyrektorów, nauczycieli zainteresowanych tematyką systemu wynagrodzeń oraz do organów prowadzących szkoły.

1. Kształtowanie wynagrodzenia nauczycieli sprawujących funkcje kierownicze – zagadnienia ogólne

Kwestie dotyczące wynagradzania nauczycieli były już przedmiotem odrębnego opracowania, więc w niniejszym analizie zostaną poddane szczegóły dotyczące wynagradzania dyrektorów szkół. Jednostka samorządu terytorialnego, na podstawie i w trybie art. 30 ust. 6 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jedn.: Dz.U. z 2006 r. Nr 97 poz. 674 ze zm.) – dalej KN, określa w stosownym regulaminie wynagradzania część przepisów płacowych dotyczących dodatków (w tym zasad przyznawania i wysokości dodatku funkcyjnego) obowiązujących tylko w podległych jej szkołach i placówkach.

Regulamin wynagradzania nauczycieli wydawany przez organ prowadzący szkołę jest aktem prawa miejscowego w rozumieniu art. 94 Konstytucji RP i w ujęciu funkcjonalnym jego moc została zrównana z rozporządzeniem wykonawczym . Nie jest dopuszczalne przekazanie kompetencji uchwałodawczych przez organ prowadzący szkołę innym podmiotom . Regulamin wynagradzania nauczycieli nie może modyfikować ustawy, regulować odmiennie niż ustawa zasad dotyczących dokonywania czynności z zakresu prawa pracy, czy też odmiennie określać podmioty uprawnione do dokonywania czynności z zakresu prawa pracy w imieniu pracodawcy. Ustawodawca nie przewidział dla rady gminy kompetencji do ustalenia w drodze regulaminu wynagradzania, początkowego oraz końcowego terminu wypłaty wynagrodzenia, a także ustalenia, czy będzie ono wypłacane z góry czy z dołu, ponieważ regulacje taką zawiera Karta Nauczyciela .

2. Dodatek funkcyjny

Zgodnie z treścią § 5 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2005 r. w sprawie wysokości minimalnych stawek wynagrodzenia zasadniczego nauczycieli, ogólnych warunków przyznawania dodatków do wynagrodzenia zasadniczego oraz wynagradzania za pracę w dniu wolnym od pracy (Dz.U. z 2005 r. Nr 22 poz. 181 ze zm.) do uzyskania dodatku funkcyjnego uprawnieni są nauczyciele, którym powierzono m.in. stanowisko dyrektora lub wicedyrektora, inne stanowisko kierownicze przewidziane w statucie szkoły. Ustawodawca nie przewidział sytuacji, w której w przypadku zbiegu kilku uprawnień do uzyskania dodatku funkcyjnego z tytułu sprawowania przez nauczycieli różnych funkcji przysługuje im tylko jeden, wyższy dodatek . Dodatek funkcyjny przysługuje nauczycielowi oddzielnie za każdą sprawowaną funkcję czy zajmowane stanowisko, niezależnie od tego, ile stanowisk piastuje lub funkcji sprawuje . W upoważnieniu art. 30 ust. 6 pkt 1 KN nie mieści się kompetencja organu do "cofania" dodatku funkcyjnego.

W praktyce sygnalizowana jest wątpliwość czy dodatek funkcyjny dla dyrektora szkoły uwzględniany jest w obliczeniu jego odprawy emerytalnej. Zgodnie z treścią art. 87 ust.1 KN nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, jeżeli nie uzyskał z tego tytułu odprawy przewidzianej w art. 28 KN, przyznaje się odprawę w wysokości dwumiesięcznego ostatnio pobieranego wynagrodzenia w szkole będącej podstawowym miejscem jego pracy. Na podstawie art. 87 ust. 2 KN - nauczycielowi spełniającemu warunki uprawniające do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy, który przepracował w szkole co najmniej 20 lat, przyznaje się odprawę w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia ostatnio pobieranego w szkole będącej podstawowym miejscem jego pracy.

Odprawę oblicza się według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Zgodnie z § 6 ust. 1 rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 czerwca 2001 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania wynagrodzenia oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy nauczycieli (Dz. U. z 2001 r. Nr 71, poz. 737 ze zm.) ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy nauczycieli ustala się, stosując zasady obowiązujące przy obliczaniu wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy. Za podstawę ustalenia ekwiwalentu za jeden dzień urlopu wypoczynkowego przyjmuje się wysokość wynagrodzenia przysługującego nauczycielowi za jeden dzień urlopu. Przepis § 1 ust. 1 pkt 2 ww. rozporządzenia stanowi, iż w wynagrodzeniu za urlop wypoczynkowy nauczyciela uwzględnia się m.in. dodatek funkcyjny. W związku z powyższym w obliczeniu odprawy emerytalnej dla dyrektora szkoły uwzględnić należy także dodatek funkcyjny.

Jeżeli z ustalonego przez organ prowadzący szkołę regulaminu wynagradzania nauczycieli wynika, iż w przypadku zwiększenia liczby oddziałów podległych dyrektorowi (zmiany wielkości szkoły kierowanej przez dyrektora) następuje zmiana przez podwyższenie wysokości dodatku funkcyjnego dyrektora, to niepodwyższenie wysokości tego dodatku powoduje powstanie roszczenia po stronie dyrektora szkoły o jego zapłatę w wysokości określonej regulaminem wynagradzania. Ponadto dodatkową podstawą wystąpienia do sądu pracy może być naruszenie art. 29 § 4 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. -Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r., Nr 21, poz. 940), dalej kp., polegające na niezachowaniu formy pisemnej dotyczącej zmiany warunków umowy o pracę w zakresie wysokości i składników wynagrodzenia. Roszczenie powinno być skierowane do podmiotu, który zgodnie z treścią regulaminu wynagradzania określa wysokość dodatku funkcyjnego a nie jak często błędnie zapisuje się w regulaminach wynagradzania nauczycieli podmiotu „przyznającego” dodatek funkcyjny, gdyż prawo do dodatku powstaje z mocy prawa w związku z powierzeniem wykonywania określonej funkcji.

3. Dodatek motywacyjny

Do ogólnych warunków przyznawania nauczycielom dodatku motywacyjnego, zgodnie z treścią § 6 rozporządzenia z dnia 31 stycznia 2005 r., należą osiągnięcia w realizowanym procesie dydaktycznym, osiągnięcia wychowawczo-opiekuńcze, wprowadzanie innowacji pedagogicznych, skutkujących efektami w procesie kształcenia i wychowania, zaangażowanie w realizację czynności i zajęć wynikających z zadań statutowych szkoły, szczególnie efektywne wypełnianie zadań i obowiązków związanych z powierzonym stanowiskiem a także realizowanie w szkole zadań edukacyjnych, wynikających z przyjętych przez organ prowadzący priorytetów w realizowanej lokalnej polityce oświatowej.

Przepis art. 30 ust. 6 pkt 1 KN upoważnia organ prowadzący szkołę do określenia w drodze regulaminu m.in. wysokości stawek dodatku motywacyjnego oraz szczegółowych warunków jego przyznawania. W tak wskazanym upoważnieniu nie mieści się kompetencja organu do uregulowania zasad "cofania" dodatku motywacyjnego . Organ prowadzący ma obowiązek ustalenia jednoznacznie określonej wysokości dodatku motywacyjnego dla nauczycieli . Nie określając wysokości stawek dodatku motywacyjnego dla nauczycieli, organ nie wykonuje w pełni dyspozycji ustawodawcy, działa więc w sposób sprzeczny z prawem. Ponadto, uzależnienie wypłaty tego dodatku, stanowiącego ustawowy składnik wynagrodzenia nauczyciela, od posiadanych przez gminę środków finansowych jest sprzeczne z art. 30 ust. 1 pkt 2 KN .

Organ prowadzący szkołę określa m.in. okres na jaki przyznawany jest dodatek motywacyjny. Obniżenie wysokości dodatku motywacyjnego, bądź też jego nieprzyznanie (ze względu na spełnienie przez nauczyciela przesłanek ogólnych warunków przyznawania nauczycielom dodatku motywacyjnego), nie powoduje prawnego obowiązku pisemnego poinformowania nauczyciela o tym fakcie ani też uzasadnienia decyzji na piśmie, jednak wydaje się, że taki obowiązek powinien być sformułowany. Skoro ustawodawca uznał za stosowne wymienić przesłanki nabycia prawa do dodatku motywacyjnego, to tym samym logicznym następstwem tego faktu, powinien być obowiązek uzasadnienia decyzji o niespełnieniu tychże przesłanek, skutkującym utratą prawa do tego dodatku.

Kwestia roszczenia nauczyciela o przyznanie i wypłatę dodatku motywacyjnego jest prawnie skomplikowana. Przede wszystkim z tego względu, że następuje tu kolizja między zasadą, iż dodatek motywacyjny jest składnikiem wynagrodzenia nauczyciela, którego nie może on być pozbawiony, a zasadą iż dodatek motywacyjny posiada charakter uznaniowy (co w pewnym sensie zbliża go do sui generis nagrody) i w związku z tym nie można sformułować prawnie skutecznego roszczenia o jego wypłatę. Chcąc usunąć tę kolizję wzajemnie wykluczających się interpretacji, należy odwołać się do przywołanych powyżej orzeczeń sądowych z których wynika zakaz cofania dodatku motywacyjnego oraz bezwzględny nakaz określenia wysokości stawek tego dodatku. Z tych zasad należy wyinterpretować zasadę, iż wprowadzenie w treści regulaminu stawki zerowej dodatku motywacyjnego jest złamaniem prawa, gdyż oznacza faktyczne pozbawienie nauczyciela prawa do tego dodatku, co samo w sobie jest przekroczeniem delegacji ustawowej (nie mówiąc o przekroczeniu zakresu kompetencyjnego organu prowadzącego).